ប្រវត្តិសាស្ដ្រ អានកំណត់ហេតុរបស់បេសកកម្មទូតចិនឈ្មោះ ជីវ តាក្វាន់ រៀបរាប់ពីនគរខ្មែរ និង របៀបរបបរស់នៅរបស់ជនជាតិខ្មែរកាលសម័យ«ចេនឡា» ( គាគ ២ )
អំពីសម្លៀកបំពាក់ និង គ្រឿងអលង្ការ
អ្នកស្រុកទាំងអស់ ចាប់តាំងពីស្ដេចចុះទៅ ទាំងស្រីទាំងប្រុស សុទ្ធតែបួងសក់ទាំងអស់ ហើយគេតែងលែងខ្លួនទទេស្អាតផ្នែកខាងលើ មានតែសំពត់មួយផ្ទាំងតូចវ័ណ្ឌជុំវិញខ្លួន របៀបគេចោមពុង ហើយបើត្រូវការចេញទៅណាមកណា គេយកកំណាត់មួយផ្ទាំងទៀតធំជាងមុន មករុំស្រោបថែមពីលើ ។
ការស្លៀកពាក់នេះ មានលក្ខខ័ណ្ឌទៅតាមឋានៈទៀតផង ។ ព្រះសស្ដ្ររបស់ស្ដេច មានតម្លៃជាមាសបីបួនតម្លឹង គឺល្អដាច់ពីសម្លៀកបំពាក់អ្នកផងទាំងពួង ។ អ្នកស្រុកនេះ ចេះត្បាញសំពត់ប្រើហើយ តែក៏មានប្រើសំពត់មកពីស្រុកសៀម និង ចាមផងដែរ ។ សំពត់ពិសេសមកពីបស្ចឹមប្រទេសដែលមានសាច់ម៉ដ្ឋល្អ មានតែស្ដេចទេដែលមានប្រើ គឺសំពត់ផ្កាសរសៃសូត្រឆ្មារ ស្ដេចពាក់មកុដមាស បើជួនកាលមិនពាក់មកុដទេ គឺពាក់កំរងផ្កាដូចជាផ្កាម្លិះជាដើម ព័ទ្ធជុំវិញព្រះសិរ ។ នៅលើកំពូលព្រះកេស មានស្នៀតសក់ដាំត្បូងពេជ្រយ៉ាងធំទៀតផង ។
គ្រាន់តែគ្រឿងអលង្ការដែលពាក់នៅនឹងព្រះបាត និង ព្រះហស្ថមានទម្ងន់ដល់ទៅបីនាឡិឯណោះ ។ នៅគ្រប់តែម្រាមមានពាក់ចញ្ចៀនដែលមានដាំពេជ្រភ្នែកឆ្មា ។ បាតព្រះហស្ដ និង បាតព្រះបាទ មានលាបពណ៌ក្រហម ហើយនៅពេលដែលទ្រង់យាងចេញមកម្ដងៗ តែងកាន់ព្រះខាន់មាសមួយជានិច្ច ។
ចំណែកប្រជារាស្ដ្រវិញ មានតែស្ដ្រីភេទទេដែលអាចលាបថ្នាំក្រហមនៅបាតដៃ បាតជើងបាន ឯប្រុសៗមិនហ៊ានលាបទេ ។ ព្រះញាតិវង្ស និង មន្ដ្រីធំ អាចប្រើកំណាត់ផ្ការង្វើលៗបាន ឯមន្ដ្រីធម្មតាប្រើបានតែត្រឹមផ្កាចុងជាយប៉ុណ្ណោះ ចំណែករាស្ដ្រសាមញ្ញ បើស្រីៗ អាចប្រើសំពត់ផ្កាបានខ្លះដែរ ។
ជនជាតិចិនដែលទើបមកដល់ប្រទេសនេះថ្មីៗ ទោះបីប្រើសំពត់មានផ្កានៅជាយទាំងសងខាង ក៏គេមិនថាអីដែរ ព្រោះគេសន្មតថា ជាពួកមិនទាន់ដឹងទំនៀមស្រុក ហៅថា ពួក ង៉ានទឹង ប៉ា ឆា ( មិនដឹងភាសា ? ) ។
អំពីមន្ដ្រី
ប្រទេសនេះមានរដ្ឋមន្ដ្រី មេទ័ព និង ហោរា ហើយមន្ដ្រីក្រោមពីនោះ មានច្រើនឋានៈទៀត ដូចជានៅប្រទេសចិនដែរ ប្លែកគ្នាតែឈ្មោះហៅ ។ មន្ដ្រីទាំងនេះភាគច្រើនជាពូជពង្សរបស់ស្ដេច បើមានអ្នកក្រៅចូលធ្វើជាមន្ដ្រីផង ទាល់តែអ្នកនោះយកកូនទៅថ្វាយឱ្យធ្វើជាស្នំស្ដេច ។ ការធ្វើដំណើរនៃមន្ដ្រីទាំងនោះ គេសម្គាល់តាមគ្រឿងហែហមតាមឋានៈ ។ អ្នកធំជាងគេអង្គុយលើគ្រែស្នែងមាស មានបាំងក្លស់ដងមាសបួន ។ អ្នកបន្ទាប់មកទៀត គ្រែស្នែងមាស ក្លស់ដងមាសពីរ ចុះមកទៀត គ្រែស្នែងប្រាក់ មានក្លស់ដងមាសមួយ ។ អ្នកតូចបន្ដមក ចេះតែថយក្លស់ដងមាសតែមួយ រួចក្លស់ប្រាក់មួយឥតមានគ្រែស្នែង ។
ចំពោះមន្ដ្រីដែលត្រូវជិះគ្រែស្នែងប្រាក់ និង ក្លស់ដងមាសមួយឡើងទៅ សុទ្ធតែហៅ ប៉ាតេង ( ម្រតេង ) ឬ អាំតេង ( អំដែង ? ) ។ អ្នកដែលមានក្លស់ដងប្រាក់ ហៅថា សីលាត់ទី ( ស្រីស្ឋិន ? ) ។ ក្លស់នោះគេយកសំពត់ជាតិសូត្រដែលធ្វើមកពីប្រទេសចិន មកពាស ហើយទម្លាក់ចុងរំភាយចុះសឹងដល់ដី ។ ឯឆ័ត្រតាំងយូរ គេយកសំពត់សូត្រពណ៌ខៀវ មកពាស ហើយទម្លាក់រំភាយខ្លឹបបន្ដិចដែរ រួចយកប្រេងមកលាបយ៉ាងរលើបទៀតផង ។
អំពីលទ្ធិសាសនា មានបីបែប
អ្នកចេះដឹង ( ពួកព្រាហ្មណ៍ ? ) គេហៅថា ប៉ាឃាប ( ១ ) លោកសង្ឃ គេហៅថា ជូតូ ( ២ ) ពួកតាបសគេហៅថា ប៉ា ស៊ីវី ( ៣ ) ។
ទាំងនេះ គ្រាន់តែលើកយកជាឧទាហរណ៍គោលៗទេ ។ ម្យ៉ាងទៀត គឺមន្ដ្រីគេនិយាយតាមបែបមន្ដ្រី អ្នកប្រាជ្ញនិយាយគ្នា តាមភាសាអ្នកប្រាជ្ញ លោកសង្ឃ ឬ តាបស ក៏មានពាក្យសម្តីប្រើរបៀបខ្លួនជាសង្ឃ ជាតាបស ឯអ្នកស្រែចំការក៏និយាយ ប្លែកតាមបែបរបស់គេដែរ មិនប្លែកអ្វីពីរបៀបប្រើភាសាអ្នកស្រុកចិនឡើយ ។
អំពីមនុស្សព្រៃ
មនុស្សព្រៃមានពីរបែប , មួយពួកជាពួកចេះនិយាយភាសាអ្នកស្រុកស្ដាប់គ្នាបាន គឺពួកមនុស្សព្រៃលក់ខ្លួនជាទាសៈ បម្រើគេនេះឯង ។ មួយទៀត គឺពួកមនុស្សព្រៃដែលនិយាយស្ដាប់ភាសាគ្នាមិនបាន គ្មានរវល់នឹងការចំរើន ។ ពួកនេះ គ្មានចេះធ្វើផ្ទះជ្រកនៅទេ តែងនាំគ្នាទាំងគ្រួៗដើររស់នៅតាមភ្នំ ។ ក្បាលគេមានពាក់អ្វីម្យ៉ាងធ្វើពីដីរាងដូចឆ្នាំង ។ បើដើរទៅជួបនឹងសត្វព្រៃ គេបាញ់នឹងព្រួញ ឬ ពួយនឹងលំពែង បានសត្វនោះមក ក៏គូសដុំថ្មយកភ្លើងមកចំអិនសត្វ រួចអង្គុយដំកង់ចែកគ្នាស៊ី រួចហើយដើរទៅទៀត ។
ពួកនេះកាចសាហាវណាស់ តែងសំលាប់ក្រុមជាមួយ ហើយចេះផ្សំថ្នាំពិស ពូកែស័ក្ដិសិទ្ធិណាស់ ។ នៅដីវាលជិតខាងកន្លែងនៅគេមានដាំសន្ដែកគួ ដើមក្រវាញ និង ដើមកប្បាសត្បាញសំពត់ជាវិជ្ជាជីវៈ ។ សំពត់របស់គេនោះ សាច់ក្រាស់គ្រើម ហើយមានពណ៌ក្រវេមក្រវាមណាស់ផង ។
អំពីអក្សរសាស្ដ្រ (១ )
លិខិតធម្មតា និងអត្ថបទទាំងអស់ ដូចជាអែកសារផ្លូវការជាដើម សុទ្ធតែសរសេរលើស្បែកសត្វប្រើស រមាំង ឬ ស្បែកដ ទៃទៀត ដែលគេយកមកហាលស្ងួតលាបពណ៌ខ្មៅ។ គេកាត់ស្បែកនោះឱ្យមានទំហំធំ ឬ តូច ទៅតាមសេចក្ដីត្រូវការ និងយកម្សៅម្យ៉ាងមកប្រើ មានសន្ឋានដូចដីសនៅស្រុកចិន ដោយលញ់ឱ្យវែង ចិតចុងស្រួចគេហៅថា សោ ( ២ ) ហើ យគេសរសេរដោយដៃ បានជាប់ដិតល្អណាស់ មិនងាយនឹងរលុបឡើយ ។
កាលណាគេសរសេរហើយ គេយកដីសនោះ មកសៀតនឹងត្រចៀក នាំឱ្យគេចំនាំបានថា អ្នកនេះហើយជាអ្នកសរសេរ ។ បើសរសេរហើយត្រូវការលុបវិញតោងប្រើរបស់ទទឹកយកមកជូតទើបរលុបអក្សរនោះទៅវិញ ។ អក្សរនេះ មានសន្ឋានដូចអក្សរជនជាតិហួយតូវ (តួរក៍) ដូច្នេះដែរ ។ ការសរសេរជាលិខិតអ្វីក៏ដោយ គេសុទ្ធតែសរសេរពីក្រោយទៅមុខ មិនមែនសរសេរពីលើចុះក្រោម ។ ខ្ញុំលឺអ៊ា សាយហាយ៉ា និយាយថាស្រះនៃអក្សររបស់គេ ស្រដៀងគ្នានឹងអក្សរជាតិមុងហ្គោលដែរ មានប្លែកគ្នាតែពីរបីប៉ុណ្ណោះ ។ កាលនោះគ្មានអត្ថបទបោះពុម្ពទេ ប៉ុន្ដែមានអ្នកនិពន្ធ និង អ្នកតែងកាព្យពេចន៍ដែរ ។
១ = លោកប៉េលិយោត ប្រែត្រង់នេះថា Ecriture ។ តែន័យយើងថានេះទូលាយជាង ព្រោះតំរូវតាមអក្សរចិន (?) ។
២ = ត្រង់នេះលោកប៉េលិយោតថា ហៅថាសូទៅវិញ ។ តែបើលឺតាមចាស់ៗនិយាយតៗមកថា គេសរសេរនឹងដីសពង គឺដីសុទ្ធតែដូចម្សៅ ។
អំពីសម្លៀកបំពាក់ និង គ្រឿងអលង្ការ
អ្នកស្រុកទាំងអស់ ចាប់តាំងពីស្ដេចចុះទៅ ទាំងស្រីទាំងប្រុស សុទ្ធតែបួងសក់ទាំងអស់ ហើយគេតែងលែងខ្លួនទទេស្អាតផ្នែកខាងលើ មានតែសំពត់មួយផ្ទាំងតូចវ័ណ្ឌជុំវិញខ្លួន របៀបគេចោមពុង ហើយបើត្រូវការចេញទៅណាមកណា គេយកកំណាត់មួយផ្ទាំងទៀតធំជាងមុន មករុំស្រោបថែមពីលើ ។
ការស្លៀកពាក់នេះ មានលក្ខខ័ណ្ឌទៅតាមឋានៈទៀតផង ។ ព្រះសស្ដ្ររបស់ស្ដេច មានតម្លៃជាមាសបីបួនតម្លឹង គឺល្អដាច់ពីសម្លៀកបំពាក់អ្នកផងទាំងពួង ។ អ្នកស្រុកនេះ ចេះត្បាញសំពត់ប្រើហើយ តែក៏មានប្រើសំពត់មកពីស្រុកសៀម និង ចាមផងដែរ ។ សំពត់ពិសេសមកពីបស្ចឹមប្រទេសដែលមានសាច់ម៉ដ្ឋល្អ មានតែស្ដេចទេដែលមានប្រើ គឺសំពត់ផ្កាសរសៃសូត្រឆ្មារ ស្ដេចពាក់មកុដមាស បើជួនកាលមិនពាក់មកុដទេ គឺពាក់កំរងផ្កាដូចជាផ្កាម្លិះជាដើម ព័ទ្ធជុំវិញព្រះសិរ ។ នៅលើកំពូលព្រះកេស មានស្នៀតសក់ដាំត្បូងពេជ្រយ៉ាងធំទៀតផង ។
គ្រាន់តែគ្រឿងអលង្ការដែលពាក់នៅនឹងព្រះបាត និង ព្រះហស្ថមានទម្ងន់ដល់ទៅបីនាឡិឯណោះ ។ នៅគ្រប់តែម្រាមមានពាក់ចញ្ចៀនដែលមានដាំពេជ្រភ្នែកឆ្មា ។ បាតព្រះហស្ដ និង បាតព្រះបាទ មានលាបពណ៌ក្រហម ហើយនៅពេលដែលទ្រង់យាងចេញមកម្ដងៗ តែងកាន់ព្រះខាន់មាសមួយជានិច្ច ។
ចំណែកប្រជារាស្ដ្រវិញ មានតែស្ដ្រីភេទទេដែលអាចលាបថ្នាំក្រហមនៅបាតដៃ បាតជើងបាន ឯប្រុសៗមិនហ៊ានលាបទេ ។ ព្រះញាតិវង្ស និង មន្ដ្រីធំ អាចប្រើកំណាត់ផ្ការង្វើលៗបាន ឯមន្ដ្រីធម្មតាប្រើបានតែត្រឹមផ្កាចុងជាយប៉ុណ្ណោះ ចំណែករាស្ដ្រសាមញ្ញ បើស្រីៗ អាចប្រើសំពត់ផ្កាបានខ្លះដែរ ។
ជនជាតិចិនដែលទើបមកដល់ប្រទេសនេះថ្មីៗ ទោះបីប្រើសំពត់មានផ្កានៅជាយទាំងសងខាង ក៏គេមិនថាអីដែរ ព្រោះគេសន្មតថា ជាពួកមិនទាន់ដឹងទំនៀមស្រុក ហៅថា ពួក ង៉ានទឹង ប៉ា ឆា ( មិនដឹងភាសា ? ) ។
អំពីមន្ដ្រី
ប្រទេសនេះមានរដ្ឋមន្ដ្រី មេទ័ព និង ហោរា ហើយមន្ដ្រីក្រោមពីនោះ មានច្រើនឋានៈទៀត ដូចជានៅប្រទេសចិនដែរ ប្លែកគ្នាតែឈ្មោះហៅ ។ មន្ដ្រីទាំងនេះភាគច្រើនជាពូជពង្សរបស់ស្ដេច បើមានអ្នកក្រៅចូលធ្វើជាមន្ដ្រីផង ទាល់តែអ្នកនោះយកកូនទៅថ្វាយឱ្យធ្វើជាស្នំស្ដេច ។ ការធ្វើដំណើរនៃមន្ដ្រីទាំងនោះ គេសម្គាល់តាមគ្រឿងហែហមតាមឋានៈ ។ អ្នកធំជាងគេអង្គុយលើគ្រែស្នែងមាស មានបាំងក្លស់ដងមាសបួន ។ អ្នកបន្ទាប់មកទៀត គ្រែស្នែងមាស ក្លស់ដងមាសពីរ ចុះមកទៀត គ្រែស្នែងប្រាក់ មានក្លស់ដងមាសមួយ ។ អ្នកតូចបន្ដមក ចេះតែថយក្លស់ដងមាសតែមួយ រួចក្លស់ប្រាក់មួយឥតមានគ្រែស្នែង ។
ចំពោះមន្ដ្រីដែលត្រូវជិះគ្រែស្នែងប្រាក់ និង ក្លស់ដងមាសមួយឡើងទៅ សុទ្ធតែហៅ ប៉ាតេង ( ម្រតេង ) ឬ អាំតេង ( អំដែង ? ) ។ អ្នកដែលមានក្លស់ដងប្រាក់ ហៅថា សីលាត់ទី ( ស្រីស្ឋិន ? ) ។ ក្លស់នោះគេយកសំពត់ជាតិសូត្រដែលធ្វើមកពីប្រទេសចិន មកពាស ហើយទម្លាក់ចុងរំភាយចុះសឹងដល់ដី ។ ឯឆ័ត្រតាំងយូរ គេយកសំពត់សូត្រពណ៌ខៀវ មកពាស ហើយទម្លាក់រំភាយខ្លឹបបន្ដិចដែរ រួចយកប្រេងមកលាបយ៉ាងរលើបទៀតផង ។
អំពីលទ្ធិសាសនា មានបីបែប
អ្នកចេះដឹង ( ពួកព្រាហ្មណ៍ ? ) គេហៅថា ប៉ាឃាប ( ១ ) លោកសង្ឃ គេហៅថា ជូតូ ( ២ ) ពួកតាបសគេហៅថា ប៉ា ស៊ីវី ( ៣ ) ។
ទាំងនេះ គ្រាន់តែលើកយកជាឧទាហរណ៍គោលៗទេ ។ ម្យ៉ាងទៀត គឺមន្ដ្រីគេនិយាយតាមបែបមន្ដ្រី អ្នកប្រាជ្ញនិយាយគ្នា តាមភាសាអ្នកប្រាជ្ញ លោកសង្ឃ ឬ តាបស ក៏មានពាក្យសម្តីប្រើរបៀបខ្លួនជាសង្ឃ ជាតាបស ឯអ្នកស្រែចំការក៏និយាយ ប្លែកតាមបែបរបស់គេដែរ មិនប្លែកអ្វីពីរបៀបប្រើភាសាអ្នកស្រុកចិនឡើយ ។
អំពីមនុស្សព្រៃ
មនុស្សព្រៃមានពីរបែប , មួយពួកជាពួកចេះនិយាយភាសាអ្នកស្រុកស្ដាប់គ្នាបាន គឺពួកមនុស្សព្រៃលក់ខ្លួនជាទាសៈ បម្រើគេនេះឯង ។ មួយទៀត គឺពួកមនុស្សព្រៃដែលនិយាយស្ដាប់ភាសាគ្នាមិនបាន គ្មានរវល់នឹងការចំរើន ។ ពួកនេះ គ្មានចេះធ្វើផ្ទះជ្រកនៅទេ តែងនាំគ្នាទាំងគ្រួៗដើររស់នៅតាមភ្នំ ។ ក្បាលគេមានពាក់អ្វីម្យ៉ាងធ្វើពីដីរាងដូចឆ្នាំង ។ បើដើរទៅជួបនឹងសត្វព្រៃ គេបាញ់នឹងព្រួញ ឬ ពួយនឹងលំពែង បានសត្វនោះមក ក៏គូសដុំថ្មយកភ្លើងមកចំអិនសត្វ រួចអង្គុយដំកង់ចែកគ្នាស៊ី រួចហើយដើរទៅទៀត ។
ពួកនេះកាចសាហាវណាស់ តែងសំលាប់ក្រុមជាមួយ ហើយចេះផ្សំថ្នាំពិស ពូកែស័ក្ដិសិទ្ធិណាស់ ។ នៅដីវាលជិតខាងកន្លែងនៅគេមានដាំសន្ដែកគួ ដើមក្រវាញ និង ដើមកប្បាសត្បាញសំពត់ជាវិជ្ជាជីវៈ ។ សំពត់របស់គេនោះ សាច់ក្រាស់គ្រើម ហើយមានពណ៌ក្រវេមក្រវាមណាស់ផង ។
អំពីអក្សរសាស្ដ្រ (១ )
លិខិតធម្មតា និងអត្ថបទទាំងអស់ ដូចជាអែកសារផ្លូវការជាដើម សុទ្ធតែសរសេរលើស្បែកសត្វប្រើស រមាំង ឬ ស្បែកដ ទៃទៀត ដែលគេយកមកហាលស្ងួតលាបពណ៌ខ្មៅ។ គេកាត់ស្បែកនោះឱ្យមានទំហំធំ ឬ តូច ទៅតាមសេចក្ដីត្រូវការ និងយកម្សៅម្យ៉ាងមកប្រើ មានសន្ឋានដូចដីសនៅស្រុកចិន ដោយលញ់ឱ្យវែង ចិតចុងស្រួចគេហៅថា សោ ( ២ ) ហើ យគេសរសេរដោយដៃ បានជាប់ដិតល្អណាស់ មិនងាយនឹងរលុបឡើយ ។
កាលណាគេសរសេរហើយ គេយកដីសនោះ មកសៀតនឹងត្រចៀក នាំឱ្យគេចំនាំបានថា អ្នកនេះហើយជាអ្នកសរសេរ ។ បើសរសេរហើយត្រូវការលុបវិញតោងប្រើរបស់ទទឹកយកមកជូតទើបរលុបអក្សរនោះទៅវិញ ។ អក្សរនេះ មានសន្ឋានដូចអក្សរជនជាតិហួយតូវ (តួរក៍) ដូច្នេះដែរ ។ ការសរសេរជាលិខិតអ្វីក៏ដោយ គេសុទ្ធតែសរសេរពីក្រោយទៅមុខ មិនមែនសរសេរពីលើចុះក្រោម ។ ខ្ញុំលឺអ៊ា សាយហាយ៉ា និយាយថាស្រះនៃអក្សររបស់គេ ស្រដៀងគ្នានឹងអក្សរជាតិមុងហ្គោលដែរ មានប្លែកគ្នាតែពីរបីប៉ុណ្ណោះ ។ កាលនោះគ្មានអត្ថបទបោះពុម្ពទេ ប៉ុន្ដែមានអ្នកនិពន្ធ និង អ្នកតែងកាព្យពេចន៍ដែរ ។
១ = លោកប៉េលិយោត ប្រែត្រង់នេះថា Ecriture ។ តែន័យយើងថានេះទូលាយជាង ព្រោះតំរូវតាមអក្សរចិន (?) ។
២ = ត្រង់នេះលោកប៉េលិយោតថា ហៅថាសូទៅវិញ ។ តែបើលឺតាមចាស់ៗនិយាយតៗមកថា គេសរសេរនឹងដីសពង គឺដីសុទ្ធតែដូចម្សៅ ។
