អំពីស្រុកភូមិ
នៅក្នុងភូមិនិមួយៗ ជួនមានវត្ដ ជួនមានប្រាសាទ ហើយមានមន្ដ្រីម្នាក់នៅត្រួតត្រាយ៉ាងហ្មត់ចត់ ។ មន្ដ្រីនោះគេហៅថា «មួយស៊ី» ។ នៅតាមផ្លូវធំៗ តែងមានសាលាមួយសម្រាប់ឈប់សម្រាក គេហៅថា ស៊ិមប៉ាក់ ។ ប៉ុន្ដែនៅពេលថ្មីៗនេះ មានកើតចម្បាំងជាមួយនឹងប្រទេសសៀម ភូមិទាំងនេះក៏ប្រែក្លាយទៅជាដីវាលទៅវិញ ។
អំពីប្រមាត់ប្រមង់
កាលពីមុននេះ តែដល់ខែទី ៨ គេតែងចាប់មនុស្សយកប្រមាត់ ពីព្រោះស្ដេចចាម ក្នុងមួយឆ្នាំគេសុំយកប្រមាត់មនុស្សមួយថូ ដែលមានចំនួនរាប់ពាន់ ។ នៅក្នុងពេលយប់ គេចាត់ពួកអ្នកយកប្រមាត់ ( ប្រមាត់ប្រមង់ ? ) ដើរទៅតាមផ្លូវនានាក្នុង ទីក្រុង និង ក្នុងភូមិ បើប្រទះមនុស្សណាដើរក្នុងពេលយប់ស្ងាត់នោះ គេចាប់យកខ្សែចងក្បាលឱ្យជាប់ ហើយកូនកាំបិតចាក់ក្រោមឃ្លៀកខាងស្ដាំ ខ្វេះយកប្រមាត់ដាក់ក្នុងថូ លុះត្រាតែបានពេញចំនួន ទើបគេយកទៅថ្វាយស្ដេចក្រុងចាម ។ ប៉ុន្ដែគេមិនយកប្រមាត់ជនជាតិចិនទេ ពីព្រោះមានកាលមួយឆ្នាំនោះ គេយកប្រមាត់របស់ជនជាតិចិនមួយទៅលាយនឹងគេ ក៏បណ្តាលឱ្យស្អុយរលួយខូចប្រមាត់នៅក្នុងថូ លែងប្រើការបានទាំងអស់ ។ លុះពេលក្រោយមក គេលែងមានការដើរចាប់យកប្រមាត់ទៀតហើយ ហើយគេចាត់មន្ដ្រីដោយឡែកសម្រាប់មុខងារខាងយកប្រមាត់ពីពួកក្រោមអំណាចខ្លួន ដែលតាំងឱ្យនៅជាយក្រុងក្បែរទ្វារខាងជើង ។
អំពីរឿងចម្លែក
នៅក្នុងកំពែងនាទិសខាងកើត មានអ្នកព្រៃម្នាក់នោះរួមរ័កជាមួយប្អូនស្រីឯងបង្កើត ក៏ស្រាប់តែជាប់ស្បែកសាច់គ្នាបេះមិនចេញ រហូតគ្រប់បីថ្ងៃ ឥតមានស៊ីចុកអ្វីសោះ ក៏ស្លាប់បង់ជីវិតទៅ ។ អ្នកស្រុកខ្ញុំម្នាក់សែ«ស៊ី» គេបានរស់នៅស្រុកនេះរវាងសាមសិបប្រាំឆ្នាំ គេថា គេបានឃើញរឿងនេះច្បាស់ពិតពីរលើក ហើយគេថា បានជាស័ក្ដិសិទ្ធិដូច្នេះ ព្រោះបារមីព្រះរបស់ស្រុកនេះខ្លាំងពូកែណាស់ ។
អំពីការងូតទឹក
ប្រទេសនេះក្ដៅខ្លាំងណាស់ ក្នុងមួយថ្ងៃៗ បើមិនងូតទឹកច្រើនលើកទេ គឺច្បាស់ជាអត់ទ្រាំមិនបានឡើយ ទោះបីនៅពេលយប់ក៏ជៀសមិនរួចពីការងូតទឹកម្ដង ឬ ពីដងដែរ ។ គេគ្មានបន្ទប់ទឹក គ្មានចានដែក គ្មានប៉ោតទេ ។ ក្នុងផ្ទះមួយតោងមានស្រះមួយ បើពុំនោះទេ គេព្រួតគ្នា ២-៣ ផ្ទះ ទៅងួតទឹកស្រះមួយ ដោយលែងខ្លួនចោល ( ស្រាត ) ឥតគិតពីរឿងខ្មាសគ្នាស្រីប្រុសទេ ។ ប៉ុន្ដែបើឪពុកម្ដាយចាស់ គាត់ទៅដល់ស្រះមុន ក្មេងស្រីប្រុសមិនហ៊ានទៅជិតទេ ប្រសិនបើក្មេងកំពុងតែងូតទឹកស្រះនោះមុនវិញ ក៏ចាស់ៗទុំនោះនាំគ្នាគេចចេញដែរ គឺមនុស្សមានវ័យស្របាលគ្នា ឥតគិតអៀនខ្មាសគ្នាឡើយ ។ គេយកតែដៃធ្វេងបិទបាំងកេរ្ដខ្មាសរបស់ខ្លួន ហើយដើរចុះក្នុងទឹកទៅ ។
ជួនកាល ក្នុងរយៈ ៣ ទៅ ៤ ថ្ងៃ ឬ ៥ ទៅ ៦ ថ្ងៃម្ដង ពួកស្រីៗទីក្រុងមួយក្រុមមានគ្នា ៣ ទី ៤ នាក់ នាំគ្នាចេញទៅមុជទឹកទន្លេខាងក្រៅកំពែងក្រុង ។ នៅពេលដែលទៅដល់ទន្លេនោះ គេដោះសំពត់ដែលវ័ណ្ឌខ្លួនចេញ ដើរចុះទៅក្នុងទឹក ហើយទៅជួបជុំគ្នានៅក្នុងទន្លេនោះរាប់ពាន់នាក់ សូម្បីតែពួកស្រីៗដែលមានក្រកូលខ្ពង់ខ្ពស់ ក៏ដូច្នេះដែរ គេឥតមានខ្មាសអ្វីទេ ចាប់តាំងពីក្បាលដល់ចុងជើង មើលគ្នាឃើញទាំងអស់ ។
នៅមាត់ទន្លេក្រៅទីក្រុងនោះ រាល់ថ្ងៃតែងតែមានជនជាតិចិននៅទំនេរ ហើយលួចនាំគ្នាទៅចាំមើលលេងតាមគំនិតខិលខូច ហើយឮថា គេឆ្លៀតពេលនៅក្នុងទឹកនោះផង ។ ទឹកនោះនៅក្ដៅឧណ្ហៗជានិច្ច លុះត្រាដល់ពេលយប់យាមបួន ទើបត្រជាក់ លុះដល់ព្រឹកថ្ងៃរះឡើង ក៏ក្ដៅឧណ្ហៗឡើងវិញទៀត ។
ការចូលជ្រកនៅ ( អន្ដោប្រវេសន៍ )
ពួកជនជាតិចិនដែលជាអ្នកឈ្នួញដើរសំពៅ កាលមកដល់ស្រុកនេះ ក៏ពេញចិត្ដគេខ្លាំងណាស់ ព្រោះស្រុកនេះមិនបាច់ប្រើសម្លៀកបំពាក់ច្រើន ហើយអង្ករគេក៏ស្រួលរក ប្រពន្ធក៏ស្រួលរកបាន ឯផ្ទះសំបែងក៏ងាយធ្វើ គ្រឿងប្រើប្រាស់ក៏ងាយរក ការលក់ដូរក៏ធូរងាយ ម្ល៉ោះហើយបានជាមានអ្នកចូលពីស្រុកក្រៅមករស់នៅស្រុកនេះច្រើនណាស់ ។
អំពីកងទ័ព
កងទ័ពធ្វើដំណើរដោយលែងខ្លួនឥតអាវ ដៃស្ដាំគេកាន់លំពែង ដៃឆ្វេងកាន់ខែល គ្មានប្រើធ្នូ និង ព្រួញទេ កាំភ្លើងធំ ឬ អាវក្រោះ ក៏គ្មានដែរ ។ តាមឮគេថា កាលកើតចម្បាំងនឹងជាតិសៀម គេនាំគ្នាកេណ្ឌអ្នកស្រុកទៅវាយដោយកម្លាំងតែម្ដង ពុំមានប្រើល្បិចកលឧបាយអ្វីឡើយ ( ១ )។
១ = រឿងនេះ មកពី ជីវ តាក្វាន់ មិនបានឃើញ នឹងស៊ើបពត៌មានឱ្យបានស្បាស់ទេ ព្រោះតាមឯកសារជាច្រើនណាស់ថា ខ្មែរចេះរៀបចំទ័ពត្រឹមត្រូវ មានសាស្ដ្រាវុធ និង ក្បួនយុទ្ធសាស្ដ្រផង ។
អំពីការយាងចេញនៃមហាក្សត្រ
ខ្ញុំបានឮគេនិយាយថា ស្ដេចអង្គមុនៗមិនដែលយាងចេញទៅណាទេ ព្រោះខ្លាចមានរឿងហេតុ ។ ស្ដេចអង្គថ្មីនេះត្រូវសនិសាស្ដេចមុន ( ២ ) ដែលកាលពីដើមលោកមានឋានៈជាមេទ័ព ។ បិតាក្មេកនោះសព្វព្រះទ័យនឹងបុត្រីព្រះអង្គណាស់ បានជាកូនស្រីនេះលួចយកព្រះខ័នមាសបាន ហើយយកទៅឱ្យប្ដីរបស់ព្រះនាង ។ បុត្រាបង្កើតក៏មិនបានទទួលរាជស្នងពីបិតា ក៏លើកគ្នាទៅដណ្តើមរាជ តែត្រូវស្ដេចថ្មីជ្រាបការណ៍ទាន់ ក៏ចាប់បាននាំយកមកកាត់ម្រាមជើង ហើយយកទៅដាក់គុកងងឹត ។ ស្ដេចថ្មីនេះមានពាក់អាវក្រោះដែក ទោះបីគេប្រើកាំបិត ឬព្រួញក៏មិនអាចមុតបានដែរ ។ ដូច្នេះហើយទើបព្រះអង្គហ៊ានយាងចេញក្រៅ ។ ខ្ញុំបានទៅនៅទីនោះជាងមួយឆ្នាំ បានឃើញព្រះអង្គយាងចេញមក ៤-៥ ដង ។
ការយាងចេញមកម្ដងណា តែងមានទ័ពទៅការពារពីខាងមុខ មានអ្នកកាន់ទង់ជ័យ និង មានតន្ដ្រីនៅខាងក្រោយ ។ ស្រីស្នំ ៤-៥ នាក់ ស្លៀកសំពត់ផ្កា សៀតផ្កានៅសក់ក្បាល ដៃកាន់ទៀនធំ ដើរជាក្រុមៗ ។ ទោះបីនៅពេលថ្ងៃភ្លឺក្រឡែតក្ដី ក៏គេអុជទៀនដែរ ។ នៅក្នុងចំណោមស្រីស្នំទាំងនោះ មានខ្លះកាន់គ្រឿង មានដូចជាភាជន៍មាស និង គ្រឿងបិទបាំងជាដើមផ្សេងៗពីគ្នា មិនដឹងជាគេយកទៅប្រើការអ្វីខ្លះឡើយ ។ នៅមានស្រីស្នំខ្លះទៀត កាន់ស្នរ លំពែង ខែល ជាទ័ព នៅខាងក្នុងមួយក្រុមទៀតផង មានរទេះទឹមពពែ និង រទេះទឹមសេះ ដែលមានតាក់តែងដោយគ្រឿងមាសបរដង្ហែដែរ ។
២ = ស្ដេចអង្គនេះ លោក A-Leclère សរសេរក្នុង Histoire du Cambodge ថា : ក្នុងចន្លោះពេលនោះ មានស្ដេចសោយរាជជាច្រើនអង្គ មិនប្រាកដនាម តែគេសម្គាល់បានមួយតាមលិលាចារឹក គឺស្ដេចជយបរមេសូរៈ ( ព្រះបាទអិន្ទ្រ វរ្ម័ន ទី
៣ ) ដែលសោយរាជក្នុងចន្លោះឆ្នាំ ១២៥០ – ១៣០០ នេះ ។
ពួកនាម៉ឺនសព្វមុខមន្ដ្រី និង ពួកញាតិវង្ស សុទ្ធតែជិះដំរី នៅខាងមុខ បើមើលពីចម្ងាយទៅឃើញសុទ្ធតែក្លស់ពណ៌ក្រហមច្រើនឥតគណនា ។ បន្ទាប់មកទើបដល់ព្រះមហេសីធំ-តូច តាមលំដាប់ថ្នាក់ ជិះអង្រឹងស្នែងជិះរទេះសេះ ឬ ជិះដំរីដ៏មានក្លស់ បើកបាំងមិនតិចជាងមួយរយទេ ។ បន្ទាប់មកទៀត ទើបដល់ព្រះរាជាទ្រង់ឈរនៅលើខ្នងដំរី ព្រះហស្ដកាន់ព្រះខ័នទិព្វ ។
ភ្លុកដំរី ព្រះទីនាំង សឹងតែមានពាក់ចង្កំមាស ។ មានក្លស់ពណ៌ស ( ស្វេតច្ឆត្រ ) ចំនួន ២០ ដ៏មានស៊ែមមាសបើកបាំងជុំព្រះអង្គ ដែលសុទ្ធតែជាក្លស់ដងមាស នៅជុំវិញព្រះអង្គ មានទ័ពដំរីប្រដាប់ដោយអាវុធជាគ្រឿងការពារ ។ បើប្រសិនជាស្ដេចយាងទៅណាជិតៗទេ ទ្រង់គង់លើគ្រែស្នែង ( ព្រះវរ ) ហើយអ្នកសែងសុទ្ធតែស្រីៗស្នំ ។ សឹងតែរាល់ដង កាលណាស្ដេចយាងចេញដំណើរ តែងមានរូបស្ដូបតូចមួយ ហើយពីមុខនេះមានព្រះពុទ្ធរូបមាសមួយអង្គផង ដែលគេសែងពីមុខព្រះរាជា ។ បណ្តាជនដែលនៅតាមដងផ្លូវ ត្រូវសំពះលុងជង្គង់ក្រាបក្បាលដល់ដី ដែលគេហៅថា សំប៉ា ( សំពះ ? ) បើពុំដូច្នោះទេ នឹងត្រូវគេចោទថាមើលងាយព្រះចេស្ដា ហើយនឹងត្រូវគេចាប់យកទៅឃុំចោលឥតដោះលែងឡើយ ។
ក្នុងមួយថ្ងៃព្រះរាជាទ្រង់កិច្ចការរដ្ឋពីរលើក គឺទទួលសវនាការពីរដ្ឋមន្ដ្រី និង រាស្ដ្រ ប៉ុន្ដែគ្មានបញ្ជីកត់កំណត់ចំនួនមនុស្ស និង កិច្ចការនោះទេ ។ បើមន្ដ្រី ឬ រាស្ដ្រណាចង់ចូលគាល់ ត្រូវតែចូលទៅអង្គុយបត់ជើងផ្ទាល់នឹងដី រង់ចាំជាមុន ។ មួយសន្ទុះក្រោយមក ទើបគេឮសូរសំឡេងតន្ដ្រីរងំខាងក្នុង ។ អ្នកនៅខាងក្រៅផ្លុំស័ង្ខតបទៅវិញ ។
ខ្ញុំឮគេថា គេប្រើតែទីនាំងគ្រែស្នែងមាស ( ព្រះវរមាស ) ទេ បើគ្រាន់តែយាងជិតៗ ។ បន្ទាប់មកគេឃើញស្រីស្នំពីរនាក់ រូតវាំងននពញរះវរនោះឡើង ក៏លេចឃើញស្ដេចគង់ឈរកាន់ព្រះខាន់នៅក្នុងស៊ុមមាសជាទីព្រះទែនគង់ប្រថាប់ ។ ពេលនោះ ទាំងមន្ដ្រីទាំងរាស្ដ្រសុទ្ធតែអោនក្បាលលើដៃសំពះលុះត្រាតែផុតសំឡេងស័ង្ខដែលជាសញ្ញាឱ្យងើបមុខឡើង ទើបហ៊ានងើបព្រមគ្នា ដែលជាកេរតំណមកច្រើនស្ដេចហើយ ។
លុះទ្រង់ប្រស្រ័យការចប់ហើយ ស្ដេចយាងចូលវិញ ដោយមានស្រីស្នំពីរនាក់រូតរនាំងបិទដូចដើម អ្នកទាំងអស់គ្នាក៏ក្រោកឈរហើយឯបៗខ្លួនទៅកៀនរៀងខ្លួនទៅ ។ ពិតមែនតែស្រុកនេះមិនសូវស៊ីវិល័យ តែគេស្គាល់ច្បាប់ទម្លាប់ គោរពព្រះមហាក្សត្រណាស់ ៕
… ចប់ …
ពន្យល់ពាក្យខ្លះៗ ដែលជាសម្តីខ្មែរ ហើយលោក ជីវ តាក្វាន់ កត់ជាអក្សរចិន ( រៀបតាមលំដាប់អក្សរ )
• កាងពាងឈូ ឬ កាងពាងជូ : តាមយោបល់របស់លោក ប៉េលិ យោត ថា ពាក្យ«កាងពាង» ក្លាយពីពាក្យ«កំពង់» ។ តាមយោបល់របស់យើងថា កំពង់ចិន សរសេរតែមួយមាត់ទេថា ប៉ុង ដូចជា «ប៉ុងចាំ» គឺ «កំពង់ចាម» ។ ម្យ៉ាងទៀត ឈូ រែ ជូ ប្រែមិនកើត ។ ដូច្នេះយើងយល់ថា ពាក្យនេះទំនងជាមកពីពាក្យ «កំពែងជួរ»ទៅវិញ ព្រោះពីដើមទីក្រុងនិមួយៗតោងធ្វើជាកំពែងជាជួរ ព័ទ្ធជុំវិញ ជាព្រំដែននៃទីក្រុង ។ ក្នុងបរិវេណនៃកំពែងនេះ អ្នកក្នុងរស់នៅមានវាំង មានផ្សារផ្សោ មានផ្ទះអ្នកទីក្រុង ។ ទម្លាប់បុរាណហៅថា «កំពែង» ឬ «សីមា» ។ សូមមើលពាក្យលោក សុត្ដន្ដ ប្រីជាអិន្ទ ក្នុងគតិលោកទី ១ និយាយហៅទីក្រុងថា កំពែង ។ នៅសិលាចារឹកជាច្រើនក៏ហៅទីក្រុងថា កំពែង ។ លោក ប៉េលិយោត បានប្រែពាក្យ «កាងពាងជូ» ថា Vill Murée ក៏សម មានន័យថា «កំពែង» នេះដែរ ។
• «កានពូជី» ( ចិនទាជីវអាន : កាំព័រទី ) : ជាសម្តីចិន កត់តាមសម្តីខ្មែរ : កម្ពុជ ឬ កម្ពុជា ។ ហេតុនេះហើយបានជាចិនដែលសរសេរក្រោយ ជីវ តាក្វាន់ កែទៅជា «កាំពូចេ» ដែលនៅប្រើជាប់រហូតសព្វថ្ងៃនេះ ។ ជីវ តាក្វាន់ បានបញ្ជាក់ក្នុងសេចក្ដីផ្ដើមថា តាមការកត់ត្រារបស់ពួកអឺរ៉ុបថា ប្រទេសនេះឈ្មោះដូច្នេះដែរ ។ ត្រង់នេះនាំឱ្យយើងដឹងថា ជីវ តាក្វាន់ បានមើលសៀវភៅកំណត់ហេតុរបស់អឺរ៉ុប គឺពួកព័រទុយហ្គេ ដែលសរសេរឈ្មោះប្រទេសយើងថា Kambuja រី Kamvuja កម្វុជ ( សូមមើលសៀវភៅ Le Cambodge ) ។
• «ឃុនលុន» : ឈ្មោះសមុទ្រដែលលោក ជីវ តាក្វាន់ និយាយថា នៅតាមរយៈផ្លូវពីក្រុងចាម មកស្រុកចេនលា ។ លោក ប៉េលិយោតស្រាវជ្រាវឃើញថា ជាសមុទ្រកោះត្រលាច ដែលលោកប្រែ = Lamer de Poulo-Condor ប៉ុន្ដែយើងស្រាវជ្រាវតាមរកឱ្យឃើញន័យច្បាស់ជាងនេះទៀតពុំទាន់ឃើញ ។
• «ចេនគាឡាង» ឬ «តាំងកេលាង» : ទំនងជាពាក្យសំស្ក្រឹត ស្រីគារដែលខ្មែរនិយមយកមកប្រើ ហៅពពួកស្នំបរិវារ និង អ្នកបម្រើស្ដេចសម្រាប់ហែហម ជាលម្អ និង កត្ដិយសស្ដេច ។ យើងសរសេរសព្វថ្ងៃទៅជា «ស្រឹង្គារ» ។ មកពីដំបូងគេអានថា សឹង គារៈ មានសំឡេង រៈ នៅចុង លុះចិនគ្មានអក្សរ រ ក៏យកសំឡេង ឡ ឬ ល មកជំនួសបានជា សីការៈ ទៅជា ចេន គា ឡាង ។
• «ចេងផូវ» ឬ «ថេងភូ» : លោក ជីវ តាក្វាន់ ទុកជាឈ្មោះស្រុកមួយ ជាជាយដែនប្រទេសចេនឡា ។ លោក ប៉េលិយោត បញ្ជាក់ថែមថា ស្រុកនេះនៅត្រង់ភូមិភាគ Cap Saint-Jacques ឬ ខេត្ដបារៀសព្វថ្ងៃនេះ ។
• «ចេនឡា» ឬ «ចេនឡាក់» : ពាក្យនេះនៅក្នុងការរាវរកសំខាន់ណាស់ ព្រោះជាឈ្មោះប្រទេសតែម្ដង ។ នឹងថា ជាឈ្មោះដែលអ្នកស្រុកយើងហៅខ្លួនថា យើងជាអ្នកចេនឡា ឬ ជាតិចេនឡា ក៏មិនមែន ព្រោះដូចនិយាយខាងដើមសេចក្ដីប្រែនេះស្រាប់ ដែលលោក ជីវ តាក្ចាន់ បញ្ជាក់ អ្នកប្រទេសនេះហៅខ្លួនឯងថា «កាន់ ជៃ ចី» ហើយដែលអ្នកស្រុកអឺរ៉ុបកត់ទុកថា «កាំពូចី» ដែលមានសំឡេងស្រដៀងនឹង«កាំពូចេ»ដែរ ។
កំណត់នេះបង្ហាញថា មិនមែនជនជាតិយើងដាក់ឈ្មោះ ចេនឡា នេះទេ ប្រាកដជាបរទេសហៅសម្គាល់តាមហេតុ ឬ តាមរបស់អ្វីមួយមិនខាន ពិសេសគឺចិននេះឯង បានមកទាក់ទង ហើយបានសរសេរកត់ត្រាស្រុកយើងមុនគេ ( តាំងពីសតវត្សទី ៤ ) ។
បើដូច្នេះ យើងត្រូវរាវរកតាមសំនៀងសម្តីចិន តើ «ចេនឡា»នេះ ចិនថាត្រាប់តាមសម្តីខ្មែរថាម៉េច ? អុទាហរណ៍ ពាក្យ ហ្វូហាន ឬ ហ្វូណាម មកពីត្រាប់ពាក្យខ្មែរថា ភ្នំ ចិនគ្មានអ ក្សរតំរួត ម្ល៉ោះហើយ ភ្នំ រំលែកសំឡេងទៅជាភូណម ឬ ភូណាម ។
កាលខ្ញុំទៅស្រុកចិន ជួបនឹងអ្នកស្រាវជ្រាវចិនម្នាក់ ឈ្មោះ ស៊ីវ ម៉េង គាត់ប្រាប់ខ្ញុំថា គាត់ឃើញឯកសារមួយនិយាយពីឈ្មោះចេនលានេះ ។ គឺដើមឡើយ ចិនហៅប្រទេសមួយដែលស្ថិតនៅខាងលើប្រទេសហ្វូណាន ។ ប្រទេសនោះមាន ព្រៃក្រាស់ណាស់ ហើយសំបូរឃ្មុំយកក្រមួនធ្វើទៀន ។ ពួកចិនតែងធ្វើដំណើរតាមសំពៅមកទិញដូរយកក្រមួនសុទ្ធ គឺក្រមួនយកពីឃ្មុំ ដើម្បីនាំទៅលក់ឯស្រុកគេសម្រាប់ធ្វើទៀន ហើយគេនាំគ្នាសន្មតហៅស្រុកនេះថា : ក្រមួនសុទ្ធៗ គឺថា ចេន ឬ ចេង ប្រែថាសុទ្ធ ឯឡា ឬ ឡាក់ ប្រែថា ក្រមួន ឬ ឃ្មុំ ឬ ទៀន ( ភាសាចិនគេដាក់គុណនាមមុននាម ) បូករួមមកបានន័យថា «ស្រុកក្រមួនសុទ្ធ» ។
មានយោបល់មួយទៀតចុះសំរុងគ្នាថា នៅច្រកទន្លេធ្លាយទៅសមុទ្រ ជាកន្លែងអ្នកចេនលា នាំក្រមួន សុទ្ធទៅទុកលក់ឱ្យសំពៅចិននោះ គេសន្មតឈ្មោះស្រុកក្រមួនដែរ គឺក្រមួនស ( កម្ពុជាក្រោម ) សនេះមិនសំដៅខ្លាញ់ គោទេ ព្រោះសម័យនោះមិនទាន់មាន ដូច្នោះ នេះគឺ ជាសុទ្ធនេះឯង ហើយនៅភូមិភាគក្រមួនសនេះ ក៏មានស្រុក ភូមិមានឈ្មោះថា ក្រមួនៗច្រើនណាស់ នាំឱ្យសន្និដ្ឋានបានថា : ស្រុកភូមិត្រង់នោះជាទីឃ្លាំងផ្ទុកក្រមួន នាំទៅទុក លក់ឱ្យសំពៅចិនមែន ព្រោះសំពៅដើរតែតាមសមុទ្រ មិនបានចូលមកតាមទន្លេទេ ។
• «ឆីនថា» ឬ «ឆេនថាន់» : ទំនងមកពីពាក្យ «ជាន់ឋាន» ក្រែងក្នុងពិធីនេះគេនាំលោកមកកាន់ទីកន្លែងរបស់កូនស្រី? ប៉ុន្ដែក្នុងទំនៀម ហើយមកឥឡូវនេះមិនឃើញមានធ្វើដូច្នេះទេ ។ ពត៌មាននេះមិនគួរនឹងជឿ ប៉ុន្ដែយើងយល់ថា តើលោកជីវតាក្វាន់បំផ្លើសរឿងនេះដើម្បីប្រយោជន៍អ្វី ? មិនតែប៉ុណ្ណោះ លោកបញ្ជាក់ទាំងពេលដែលឃើញគេធ្វើហើយត្រង់ណាលោកមិនឃើញផ្ទាល់ភ្នែកដូចជានៅក្នុបន្ទាប់ក៏លោកបញ្ជាក់ច្បាស់ថា លោកគ្រាន់តែឮគេថាទេ ( ត្រង់នេះឃើញថា លោកមានចិត្ដត្រង់ណាស់ក្នុងដំណើរកត់ហេតុនេះ) ។
• «ឆេណាំ» ឬ «ឆាណាំ» : ជាសំឡេងចិន ត្រាប់តាមពាក្យខ្មែរឆ្នាំង ដោយសារចិនគ្មានសំឡេងអក្សរតំរួត គឺសំដៅយក «កំពង់ឆ្នាំង» ព្រោះពាក្យកំពង់ប្រែថា ភូមិ ម្ល៉ោះហើយ លោកជីវតាក្វាន់កត់យកតែឈ្មោះភូមិតែម្ដង ។ ច្បាស់ថែមពីលើនេះទៀត គឺលោកជីវតាក្វាន់បានរាប់រៀបថា ជាឈ្មោះខេត្ដមួយនៃប្រទេសចេនលា ហើយគេធ្វើដំណើរចេញពីនេះ ត្រូវឆ្លង កាត់សមុទ្រសាប ( ទន្លេសាប ) អស់ពេលដប់ថ្ងៃទៀត ទើបដល់ក្រុងធំ ។
• «ផូគូ» : ក្លាយតាមសម្តីចិន ទំនងជាហៅពាក្យខ្មែរ «ចៅគូ» ដែលគេធ្លាប់និយមប្រើនៅចុងសតវត្សទី ១៣ សម្រាប់ហៅលោកសង្ឃ ( សព្វថ្ងៃសៀមនៅប្រើនៅឡើយ ) ។
• «ប៉ាតេង» : ពាក្យខ្មែរបុរាណ ម្រតេង ដែលក្រោយមកក្លាយជា កម្រតែង រួចសព្វថ្ងៃថា គំដែង គឺសម្រាប់សម្គាល់ងារមន្ដ្រីជាន់ខ្ពស់ និង អ្នប្រាជ្ញធំ ឬ អ្នកមានរិទ្ធតេជៈខ្លាំងក្លា ។ សព្វថ្ងៃនៅប្រើចំពោះព្រះសង្ឃ ។
ឧទាហរណ៍ : បពិត ព្រះគំដែងសង្ឃ ទាំងឡាយ ជាដើម ។
• «ប៉ាធ» : ទំនងជាត្រប់តាមសំឡេងអ្នកស្រុកដើមហៅថា «ប៉ាតូវ» ។ លោកប៉ែលិយោតបញ្ជាក់ថា សព្វថ្ងៃជានជាតិចារាយនៅប្រើពាក្យ «ប៉ាតូវ» ហៅឪពុកនៅឡើយ ។
• «ប៉ានឃាប» ឬ «ប៉ានឃីត» : ទំនងជាត្រាប់សំឡេងខ្មែរ បណ្ឌិត (ដែលយើងអានក្លាយទៅ«បន្ទីត» ឬ «អន្ទិត» សំដៅយកពួកអ្នកប្រាជ្ញ ។
• «ប៉ាវទៀងកាក» : តាមសេចក្ដីក្នុងអត្ថបទ លោកជីវតាក្វាន់ ហៅសម្គាល់អង្ករ មកពីពាក្យ«អង្ករ» បុរាណយើង ហៅ«រង្ករ» មានប្រើក្នុងសិលាចារឹកជាច្រើន ។
• «ប៉ាស៊ីវ៉ី» : សំស្ក្រឹត «បស្វី» ប្រែថា អ្នកមានតបៈ គឺខ្មែរបុរាណហៅពពួកអ្នកបួសជាតាបសនៅតាមព្រៃ ច្រើនអ្នកប្រតិបត្ដិតាមគម្ពីរវេទ (សូមមើលក្នុងរឿង«រាមកេរខ្មែរ» គេប្រើពាក្យនេះសម្រាប់ពួកយក្សហៅព្រះរាម ដែលធ្វើតបៈក្នុងព្រៃថា បស្វី ។
• «ផេង កេស៊ី» : លោក ជីវ តាក្វាន់ ថា ផេងកេស៊ី ជារុក្ខជាតិដែលគេយកស្លឹកវាមកធ្វើស្រា ។ យើងបានប្រទះឃើញក្នុងវចនានុក្រមខ្មែរភាគ ១ ទំព័រ ៨២៩ និយាយថា ខ្មែរយើងជាន់ដើមគេយកស្លឹកឈើម្យ៉ាងមកធ្វើស្រា ហៅថា ស្លឹក«ភ្ងាស» ។ ភ្ងាស នេះជាឈើព្រៃ មានសំបកក្រមរជ្រួញៗ ស្លឹកល្អិត រឹង ផ្កាល្អិតកញ្ចុំ ពណ៌ស្វាយ ។ ដូច្នេះគឺស្លឹកភ្ងាសនេះហើយដែលកត់តាមសំឡេងចិនទៅជា ផេកេស៊ី នោះ ។
• «ពុឡៃ» : សំស្ក្រឹត ព្រះ ប្រែថា ប្រសើរ គឺតាមនិយមន័យខ្មែរសម្រាប់ហៅបុគ្គលជាទីគោរព មានព្រះពុទ្ធអង្គជាដើម ។ ក្រោយមកគេហៅមន្ដ្រីមានសក្ដិខ្ពស់ ឬ សង្ឃដែលមានសមណសក្ដិ ។
• «ពូលូវ» ឬ «ពូលូឈិង» : មកពីពាក្យផ្លូវ ដែលចិនគ្មានសំឡេងអក្សរតំរួត ក៏អានទៅជាពីរព្យាង្គថា «ពូលូវ» ។ ឯពាក្យឈិង ជាពាក្យចិនប្រែថា ភូមិ ដូច្នេះ ពាក្យនេះមានន័យថា ភូមិផ្លូវ ទំនងជា «ភូមិផ្លូវត្រីសព្វថ្ងៃទេដឹង ? ព្រោះអត្ថបទនេះ និយាយពីភូមិនៅមាត់ទន្លេសាប តាមរយៈដំណើរទៅសៀមរាប ។
• «ភុយឡាំង» : លោកប៉េលិយោត លោកពន្យល់ពាក្យនេះថា C’est le non d’une barque faite seule pièce de bois,
l’original plan ? piran n’est pas cnnu ចំពោះយើងយល់ថា ទំនងជាទូកកំរោល ដែលគេលុងធ្វើពីឈើមួយដើម ប៉ុន្ដែ មិនដឹងជាឈ្មោះដើមថាម៉េច បានជាចិនកត់ជាពាក្យហៅផុយឡាំងនេះ ។
• «ម៉ៃ» ឬ «មី» : ជាពាក្យសម្រាប់មនុស្សស្ដ្រី ឬ សម្រាប់ហៅម្ដាយដែលចិនខំថា តាមសំឡេងខ្មែរមេ ។ អុទាហរណ៍ មេជ្រូក មេគោ មេបា… ។
• «សាមប៉ា» : ចិនអានតាមសំឡេងខ្មែរថា «សំពះ» ។
• «ស៊ុនណា» : លោក ប៉េលិយោតដាក់ក្នុងវង់ក្រចកអានថា Siennajaហើយលោកពន្យល់ន័យថា L’original de ce nom
de bateau, quelque chose comme senda, n’a pas éteé retrouvé តាមមតិយើង គឺជាទូកម្យ៉ាង ដែលគេយក បន្ទះក្ដារមកវាយភ្ជាប់ភ្ជិតគ្នា គេច្រើនហៅសព្វថ្ងៃថា ទូកឡើងក្ដារ បុរាណហៅថាទូកសន្ដរ ។ ទំនងជា សន្ដរ នេះហើយ ដែលចិនកត់ទៅជាស៊ីនណា ។
• «ស៊ីលាក់ទី» : មកពីពាក្យសំស្ក្រឹត ស្រិស្ឋិន ឬ ស្រិស្ធី ប្រែថា អ្នកទ្រទ្រង់ នូវស្រុតិ គឺពួកអ្នកចេះដឹង ឬ អ្នកមានប្រាជ្ញា ។
• «ហ៊ុតឈឹង» : ពាក្យនេះមកពីភាសាចិន : ហ៊ុត = ព្រះពុទ្ធ + ឈឹង = ភូមិព្រះពុទ្ធ ។ លោក ប៉េលិយោត យល់ថាជាភូមិពោធិសាត់ ប៉ុន្ដែបើតាមកំណាព្យលោក សុតន្ដ ប្រីជាអិន្ទ «និរាសអង្គរវត្ដ» លោកនិយាយដំណើរលោកទៅអង្គរវត្ដតាមមាត់ទន្លេសាប ឃើញភូមិមួយនៅពាក់កណ្តាលផ្លូវនេះ ឈ្មោះថា ភូមិត្រភព ហើយគាត់ពិចារណាថា នរណាយកពាក្យត្រៃភពមកដាក់ឈ្មោះ ជានាមរបស់ព្រះពុទ្ធដែរ ដូច្នេះ ហ៊ុឈឹង គឺជាភូមិត្រៃភពនោះឯង ៕
នៅក្នុងភូមិនិមួយៗ ជួនមានវត្ដ ជួនមានប្រាសាទ ហើយមានមន្ដ្រីម្នាក់នៅត្រួតត្រាយ៉ាងហ្មត់ចត់ ។ មន្ដ្រីនោះគេហៅថា «មួយស៊ី» ។ នៅតាមផ្លូវធំៗ តែងមានសាលាមួយសម្រាប់ឈប់សម្រាក គេហៅថា ស៊ិមប៉ាក់ ។ ប៉ុន្ដែនៅពេលថ្មីៗនេះ មានកើតចម្បាំងជាមួយនឹងប្រទេសសៀម ភូមិទាំងនេះក៏ប្រែក្លាយទៅជាដីវាលទៅវិញ ។
អំពីប្រមាត់ប្រមង់
កាលពីមុននេះ តែដល់ខែទី ៨ គេតែងចាប់មនុស្សយកប្រមាត់ ពីព្រោះស្ដេចចាម ក្នុងមួយឆ្នាំគេសុំយកប្រមាត់មនុស្សមួយថូ ដែលមានចំនួនរាប់ពាន់ ។ នៅក្នុងពេលយប់ គេចាត់ពួកអ្នកយកប្រមាត់ ( ប្រមាត់ប្រមង់ ? ) ដើរទៅតាមផ្លូវនានាក្នុង ទីក្រុង និង ក្នុងភូមិ បើប្រទះមនុស្សណាដើរក្នុងពេលយប់ស្ងាត់នោះ គេចាប់យកខ្សែចងក្បាលឱ្យជាប់ ហើយកូនកាំបិតចាក់ក្រោមឃ្លៀកខាងស្ដាំ ខ្វេះយកប្រមាត់ដាក់ក្នុងថូ លុះត្រាតែបានពេញចំនួន ទើបគេយកទៅថ្វាយស្ដេចក្រុងចាម ។ ប៉ុន្ដែគេមិនយកប្រមាត់ជនជាតិចិនទេ ពីព្រោះមានកាលមួយឆ្នាំនោះ គេយកប្រមាត់របស់ជនជាតិចិនមួយទៅលាយនឹងគេ ក៏បណ្តាលឱ្យស្អុយរលួយខូចប្រមាត់នៅក្នុងថូ លែងប្រើការបានទាំងអស់ ។ លុះពេលក្រោយមក គេលែងមានការដើរចាប់យកប្រមាត់ទៀតហើយ ហើយគេចាត់មន្ដ្រីដោយឡែកសម្រាប់មុខងារខាងយកប្រមាត់ពីពួកក្រោមអំណាចខ្លួន ដែលតាំងឱ្យនៅជាយក្រុងក្បែរទ្វារខាងជើង ។
អំពីរឿងចម្លែក
នៅក្នុងកំពែងនាទិសខាងកើត មានអ្នកព្រៃម្នាក់នោះរួមរ័កជាមួយប្អូនស្រីឯងបង្កើត ក៏ស្រាប់តែជាប់ស្បែកសាច់គ្នាបេះមិនចេញ រហូតគ្រប់បីថ្ងៃ ឥតមានស៊ីចុកអ្វីសោះ ក៏ស្លាប់បង់ជីវិតទៅ ។ អ្នកស្រុកខ្ញុំម្នាក់សែ«ស៊ី» គេបានរស់នៅស្រុកនេះរវាងសាមសិបប្រាំឆ្នាំ គេថា គេបានឃើញរឿងនេះច្បាស់ពិតពីរលើក ហើយគេថា បានជាស័ក្ដិសិទ្ធិដូច្នេះ ព្រោះបារមីព្រះរបស់ស្រុកនេះខ្លាំងពូកែណាស់ ។
អំពីការងូតទឹក
ប្រទេសនេះក្ដៅខ្លាំងណាស់ ក្នុងមួយថ្ងៃៗ បើមិនងូតទឹកច្រើនលើកទេ គឺច្បាស់ជាអត់ទ្រាំមិនបានឡើយ ទោះបីនៅពេលយប់ក៏ជៀសមិនរួចពីការងូតទឹកម្ដង ឬ ពីដងដែរ ។ គេគ្មានបន្ទប់ទឹក គ្មានចានដែក គ្មានប៉ោតទេ ។ ក្នុងផ្ទះមួយតោងមានស្រះមួយ បើពុំនោះទេ គេព្រួតគ្នា ២-៣ ផ្ទះ ទៅងួតទឹកស្រះមួយ ដោយលែងខ្លួនចោល ( ស្រាត ) ឥតគិតពីរឿងខ្មាសគ្នាស្រីប្រុសទេ ។ ប៉ុន្ដែបើឪពុកម្ដាយចាស់ គាត់ទៅដល់ស្រះមុន ក្មេងស្រីប្រុសមិនហ៊ានទៅជិតទេ ប្រសិនបើក្មេងកំពុងតែងូតទឹកស្រះនោះមុនវិញ ក៏ចាស់ៗទុំនោះនាំគ្នាគេចចេញដែរ គឺមនុស្សមានវ័យស្របាលគ្នា ឥតគិតអៀនខ្មាសគ្នាឡើយ ។ គេយកតែដៃធ្វេងបិទបាំងកេរ្ដខ្មាសរបស់ខ្លួន ហើយដើរចុះក្នុងទឹកទៅ ។
ជួនកាល ក្នុងរយៈ ៣ ទៅ ៤ ថ្ងៃ ឬ ៥ ទៅ ៦ ថ្ងៃម្ដង ពួកស្រីៗទីក្រុងមួយក្រុមមានគ្នា ៣ ទី ៤ នាក់ នាំគ្នាចេញទៅមុជទឹកទន្លេខាងក្រៅកំពែងក្រុង ។ នៅពេលដែលទៅដល់ទន្លេនោះ គេដោះសំពត់ដែលវ័ណ្ឌខ្លួនចេញ ដើរចុះទៅក្នុងទឹក ហើយទៅជួបជុំគ្នានៅក្នុងទន្លេនោះរាប់ពាន់នាក់ សូម្បីតែពួកស្រីៗដែលមានក្រកូលខ្ពង់ខ្ពស់ ក៏ដូច្នេះដែរ គេឥតមានខ្មាសអ្វីទេ ចាប់តាំងពីក្បាលដល់ចុងជើង មើលគ្នាឃើញទាំងអស់ ។
នៅមាត់ទន្លេក្រៅទីក្រុងនោះ រាល់ថ្ងៃតែងតែមានជនជាតិចិននៅទំនេរ ហើយលួចនាំគ្នាទៅចាំមើលលេងតាមគំនិតខិលខូច ហើយឮថា គេឆ្លៀតពេលនៅក្នុងទឹកនោះផង ។ ទឹកនោះនៅក្ដៅឧណ្ហៗជានិច្ច លុះត្រាដល់ពេលយប់យាមបួន ទើបត្រជាក់ លុះដល់ព្រឹកថ្ងៃរះឡើង ក៏ក្ដៅឧណ្ហៗឡើងវិញទៀត ។
ការចូលជ្រកនៅ ( អន្ដោប្រវេសន៍ )
ពួកជនជាតិចិនដែលជាអ្នកឈ្នួញដើរសំពៅ កាលមកដល់ស្រុកនេះ ក៏ពេញចិត្ដគេខ្លាំងណាស់ ព្រោះស្រុកនេះមិនបាច់ប្រើសម្លៀកបំពាក់ច្រើន ហើយអង្ករគេក៏ស្រួលរក ប្រពន្ធក៏ស្រួលរកបាន ឯផ្ទះសំបែងក៏ងាយធ្វើ គ្រឿងប្រើប្រាស់ក៏ងាយរក ការលក់ដូរក៏ធូរងាយ ម្ល៉ោះហើយបានជាមានអ្នកចូលពីស្រុកក្រៅមករស់នៅស្រុកនេះច្រើនណាស់ ។
អំពីកងទ័ព
កងទ័ពធ្វើដំណើរដោយលែងខ្លួនឥតអាវ ដៃស្ដាំគេកាន់លំពែង ដៃឆ្វេងកាន់ខែល គ្មានប្រើធ្នូ និង ព្រួញទេ កាំភ្លើងធំ ឬ អាវក្រោះ ក៏គ្មានដែរ ។ តាមឮគេថា កាលកើតចម្បាំងនឹងជាតិសៀម គេនាំគ្នាកេណ្ឌអ្នកស្រុកទៅវាយដោយកម្លាំងតែម្ដង ពុំមានប្រើល្បិចកលឧបាយអ្វីឡើយ ( ១ )។
១ = រឿងនេះ មកពី ជីវ តាក្វាន់ មិនបានឃើញ នឹងស៊ើបពត៌មានឱ្យបានស្បាស់ទេ ព្រោះតាមឯកសារជាច្រើនណាស់ថា ខ្មែរចេះរៀបចំទ័ពត្រឹមត្រូវ មានសាស្ដ្រាវុធ និង ក្បួនយុទ្ធសាស្ដ្រផង ។
អំពីការយាងចេញនៃមហាក្សត្រ
ខ្ញុំបានឮគេនិយាយថា ស្ដេចអង្គមុនៗមិនដែលយាងចេញទៅណាទេ ព្រោះខ្លាចមានរឿងហេតុ ។ ស្ដេចអង្គថ្មីនេះត្រូវសនិសាស្ដេចមុន ( ២ ) ដែលកាលពីដើមលោកមានឋានៈជាមេទ័ព ។ បិតាក្មេកនោះសព្វព្រះទ័យនឹងបុត្រីព្រះអង្គណាស់ បានជាកូនស្រីនេះលួចយកព្រះខ័នមាសបាន ហើយយកទៅឱ្យប្ដីរបស់ព្រះនាង ។ បុត្រាបង្កើតក៏មិនបានទទួលរាជស្នងពីបិតា ក៏លើកគ្នាទៅដណ្តើមរាជ តែត្រូវស្ដេចថ្មីជ្រាបការណ៍ទាន់ ក៏ចាប់បាននាំយកមកកាត់ម្រាមជើង ហើយយកទៅដាក់គុកងងឹត ។ ស្ដេចថ្មីនេះមានពាក់អាវក្រោះដែក ទោះបីគេប្រើកាំបិត ឬព្រួញក៏មិនអាចមុតបានដែរ ។ ដូច្នេះហើយទើបព្រះអង្គហ៊ានយាងចេញក្រៅ ។ ខ្ញុំបានទៅនៅទីនោះជាងមួយឆ្នាំ បានឃើញព្រះអង្គយាងចេញមក ៤-៥ ដង ។
ការយាងចេញមកម្ដងណា តែងមានទ័ពទៅការពារពីខាងមុខ មានអ្នកកាន់ទង់ជ័យ និង មានតន្ដ្រីនៅខាងក្រោយ ។ ស្រីស្នំ ៤-៥ នាក់ ស្លៀកសំពត់ផ្កា សៀតផ្កានៅសក់ក្បាល ដៃកាន់ទៀនធំ ដើរជាក្រុមៗ ។ ទោះបីនៅពេលថ្ងៃភ្លឺក្រឡែតក្ដី ក៏គេអុជទៀនដែរ ។ នៅក្នុងចំណោមស្រីស្នំទាំងនោះ មានខ្លះកាន់គ្រឿង មានដូចជាភាជន៍មាស និង គ្រឿងបិទបាំងជាដើមផ្សេងៗពីគ្នា មិនដឹងជាគេយកទៅប្រើការអ្វីខ្លះឡើយ ។ នៅមានស្រីស្នំខ្លះទៀត កាន់ស្នរ លំពែង ខែល ជាទ័ព នៅខាងក្នុងមួយក្រុមទៀតផង មានរទេះទឹមពពែ និង រទេះទឹមសេះ ដែលមានតាក់តែងដោយគ្រឿងមាសបរដង្ហែដែរ ។
២ = ស្ដេចអង្គនេះ លោក A-Leclère សរសេរក្នុង Histoire du Cambodge ថា : ក្នុងចន្លោះពេលនោះ មានស្ដេចសោយរាជជាច្រើនអង្គ មិនប្រាកដនាម តែគេសម្គាល់បានមួយតាមលិលាចារឹក គឺស្ដេចជយបរមេសូរៈ ( ព្រះបាទអិន្ទ្រ វរ្ម័ន ទី
៣ ) ដែលសោយរាជក្នុងចន្លោះឆ្នាំ ១២៥០ – ១៣០០ នេះ ។
ពួកនាម៉ឺនសព្វមុខមន្ដ្រី និង ពួកញាតិវង្ស សុទ្ធតែជិះដំរី នៅខាងមុខ បើមើលពីចម្ងាយទៅឃើញសុទ្ធតែក្លស់ពណ៌ក្រហមច្រើនឥតគណនា ។ បន្ទាប់មកទើបដល់ព្រះមហេសីធំ-តូច តាមលំដាប់ថ្នាក់ ជិះអង្រឹងស្នែងជិះរទេះសេះ ឬ ជិះដំរីដ៏មានក្លស់ បើកបាំងមិនតិចជាងមួយរយទេ ។ បន្ទាប់មកទៀត ទើបដល់ព្រះរាជាទ្រង់ឈរនៅលើខ្នងដំរី ព្រះហស្ដកាន់ព្រះខ័នទិព្វ ។
ភ្លុកដំរី ព្រះទីនាំង សឹងតែមានពាក់ចង្កំមាស ។ មានក្លស់ពណ៌ស ( ស្វេតច្ឆត្រ ) ចំនួន ២០ ដ៏មានស៊ែមមាសបើកបាំងជុំព្រះអង្គ ដែលសុទ្ធតែជាក្លស់ដងមាស នៅជុំវិញព្រះអង្គ មានទ័ពដំរីប្រដាប់ដោយអាវុធជាគ្រឿងការពារ ។ បើប្រសិនជាស្ដេចយាងទៅណាជិតៗទេ ទ្រង់គង់លើគ្រែស្នែង ( ព្រះវរ ) ហើយអ្នកសែងសុទ្ធតែស្រីៗស្នំ ។ សឹងតែរាល់ដង កាលណាស្ដេចយាងចេញដំណើរ តែងមានរូបស្ដូបតូចមួយ ហើយពីមុខនេះមានព្រះពុទ្ធរូបមាសមួយអង្គផង ដែលគេសែងពីមុខព្រះរាជា ។ បណ្តាជនដែលនៅតាមដងផ្លូវ ត្រូវសំពះលុងជង្គង់ក្រាបក្បាលដល់ដី ដែលគេហៅថា សំប៉ា ( សំពះ ? ) បើពុំដូច្នោះទេ នឹងត្រូវគេចោទថាមើលងាយព្រះចេស្ដា ហើយនឹងត្រូវគេចាប់យកទៅឃុំចោលឥតដោះលែងឡើយ ។
ក្នុងមួយថ្ងៃព្រះរាជាទ្រង់កិច្ចការរដ្ឋពីរលើក គឺទទួលសវនាការពីរដ្ឋមន្ដ្រី និង រាស្ដ្រ ប៉ុន្ដែគ្មានបញ្ជីកត់កំណត់ចំនួនមនុស្ស និង កិច្ចការនោះទេ ។ បើមន្ដ្រី ឬ រាស្ដ្រណាចង់ចូលគាល់ ត្រូវតែចូលទៅអង្គុយបត់ជើងផ្ទាល់នឹងដី រង់ចាំជាមុន ។ មួយសន្ទុះក្រោយមក ទើបគេឮសូរសំឡេងតន្ដ្រីរងំខាងក្នុង ។ អ្នកនៅខាងក្រៅផ្លុំស័ង្ខតបទៅវិញ ។
ខ្ញុំឮគេថា គេប្រើតែទីនាំងគ្រែស្នែងមាស ( ព្រះវរមាស ) ទេ បើគ្រាន់តែយាងជិតៗ ។ បន្ទាប់មកគេឃើញស្រីស្នំពីរនាក់ រូតវាំងននពញរះវរនោះឡើង ក៏លេចឃើញស្ដេចគង់ឈរកាន់ព្រះខាន់នៅក្នុងស៊ុមមាសជាទីព្រះទែនគង់ប្រថាប់ ។ ពេលនោះ ទាំងមន្ដ្រីទាំងរាស្ដ្រសុទ្ធតែអោនក្បាលលើដៃសំពះលុះត្រាតែផុតសំឡេងស័ង្ខដែលជាសញ្ញាឱ្យងើបមុខឡើង ទើបហ៊ានងើបព្រមគ្នា ដែលជាកេរតំណមកច្រើនស្ដេចហើយ ។
លុះទ្រង់ប្រស្រ័យការចប់ហើយ ស្ដេចយាងចូលវិញ ដោយមានស្រីស្នំពីរនាក់រូតរនាំងបិទដូចដើម អ្នកទាំងអស់គ្នាក៏ក្រោកឈរហើយឯបៗខ្លួនទៅកៀនរៀងខ្លួនទៅ ។ ពិតមែនតែស្រុកនេះមិនសូវស៊ីវិល័យ តែគេស្គាល់ច្បាប់ទម្លាប់ គោរពព្រះមហាក្សត្រណាស់ ៕
… ចប់ …
ពន្យល់ពាក្យខ្លះៗ ដែលជាសម្តីខ្មែរ ហើយលោក ជីវ តាក្វាន់ កត់ជាអក្សរចិន ( រៀបតាមលំដាប់អក្សរ )
• កាងពាងឈូ ឬ កាងពាងជូ : តាមយោបល់របស់លោក ប៉េលិ យោត ថា ពាក្យ«កាងពាង» ក្លាយពីពាក្យ«កំពង់» ។ តាមយោបល់របស់យើងថា កំពង់ចិន សរសេរតែមួយមាត់ទេថា ប៉ុង ដូចជា «ប៉ុងចាំ» គឺ «កំពង់ចាម» ។ ម្យ៉ាងទៀត ឈូ រែ ជូ ប្រែមិនកើត ។ ដូច្នេះយើងយល់ថា ពាក្យនេះទំនងជាមកពីពាក្យ «កំពែងជួរ»ទៅវិញ ព្រោះពីដើមទីក្រុងនិមួយៗតោងធ្វើជាកំពែងជាជួរ ព័ទ្ធជុំវិញ ជាព្រំដែននៃទីក្រុង ។ ក្នុងបរិវេណនៃកំពែងនេះ អ្នកក្នុងរស់នៅមានវាំង មានផ្សារផ្សោ មានផ្ទះអ្នកទីក្រុង ។ ទម្លាប់បុរាណហៅថា «កំពែង» ឬ «សីមា» ។ សូមមើលពាក្យលោក សុត្ដន្ដ ប្រីជាអិន្ទ ក្នុងគតិលោកទី ១ និយាយហៅទីក្រុងថា កំពែង ។ នៅសិលាចារឹកជាច្រើនក៏ហៅទីក្រុងថា កំពែង ។ លោក ប៉េលិយោត បានប្រែពាក្យ «កាងពាងជូ» ថា Vill Murée ក៏សម មានន័យថា «កំពែង» នេះដែរ ។
• «កានពូជី» ( ចិនទាជីវអាន : កាំព័រទី ) : ជាសម្តីចិន កត់តាមសម្តីខ្មែរ : កម្ពុជ ឬ កម្ពុជា ។ ហេតុនេះហើយបានជាចិនដែលសរសេរក្រោយ ជីវ តាក្វាន់ កែទៅជា «កាំពូចេ» ដែលនៅប្រើជាប់រហូតសព្វថ្ងៃនេះ ។ ជីវ តាក្វាន់ បានបញ្ជាក់ក្នុងសេចក្ដីផ្ដើមថា តាមការកត់ត្រារបស់ពួកអឺរ៉ុបថា ប្រទេសនេះឈ្មោះដូច្នេះដែរ ។ ត្រង់នេះនាំឱ្យយើងដឹងថា ជីវ តាក្វាន់ បានមើលសៀវភៅកំណត់ហេតុរបស់អឺរ៉ុប គឺពួកព័រទុយហ្គេ ដែលសរសេរឈ្មោះប្រទេសយើងថា Kambuja រី Kamvuja កម្វុជ ( សូមមើលសៀវភៅ Le Cambodge ) ។
• «ឃុនលុន» : ឈ្មោះសមុទ្រដែលលោក ជីវ តាក្វាន់ និយាយថា នៅតាមរយៈផ្លូវពីក្រុងចាម មកស្រុកចេនលា ។ លោក ប៉េលិយោតស្រាវជ្រាវឃើញថា ជាសមុទ្រកោះត្រលាច ដែលលោកប្រែ = Lamer de Poulo-Condor ប៉ុន្ដែយើងស្រាវជ្រាវតាមរកឱ្យឃើញន័យច្បាស់ជាងនេះទៀតពុំទាន់ឃើញ ។
• «ចេនគាឡាង» ឬ «តាំងកេលាង» : ទំនងជាពាក្យសំស្ក្រឹត ស្រីគារដែលខ្មែរនិយមយកមកប្រើ ហៅពពួកស្នំបរិវារ និង អ្នកបម្រើស្ដេចសម្រាប់ហែហម ជាលម្អ និង កត្ដិយសស្ដេច ។ យើងសរសេរសព្វថ្ងៃទៅជា «ស្រឹង្គារ» ។ មកពីដំបូងគេអានថា សឹង គារៈ មានសំឡេង រៈ នៅចុង លុះចិនគ្មានអក្សរ រ ក៏យកសំឡេង ឡ ឬ ល មកជំនួសបានជា សីការៈ ទៅជា ចេន គា ឡាង ។
• «ចេងផូវ» ឬ «ថេងភូ» : លោក ជីវ តាក្វាន់ ទុកជាឈ្មោះស្រុកមួយ ជាជាយដែនប្រទេសចេនឡា ។ លោក ប៉េលិយោត បញ្ជាក់ថែមថា ស្រុកនេះនៅត្រង់ភូមិភាគ Cap Saint-Jacques ឬ ខេត្ដបារៀសព្វថ្ងៃនេះ ។
• «ចេនឡា» ឬ «ចេនឡាក់» : ពាក្យនេះនៅក្នុងការរាវរកសំខាន់ណាស់ ព្រោះជាឈ្មោះប្រទេសតែម្ដង ។ នឹងថា ជាឈ្មោះដែលអ្នកស្រុកយើងហៅខ្លួនថា យើងជាអ្នកចេនឡា ឬ ជាតិចេនឡា ក៏មិនមែន ព្រោះដូចនិយាយខាងដើមសេចក្ដីប្រែនេះស្រាប់ ដែលលោក ជីវ តាក្ចាន់ បញ្ជាក់ អ្នកប្រទេសនេះហៅខ្លួនឯងថា «កាន់ ជៃ ចី» ហើយដែលអ្នកស្រុកអឺរ៉ុបកត់ទុកថា «កាំពូចី» ដែលមានសំឡេងស្រដៀងនឹង«កាំពូចេ»ដែរ ។
កំណត់នេះបង្ហាញថា មិនមែនជនជាតិយើងដាក់ឈ្មោះ ចេនឡា នេះទេ ប្រាកដជាបរទេសហៅសម្គាល់តាមហេតុ ឬ តាមរបស់អ្វីមួយមិនខាន ពិសេសគឺចិននេះឯង បានមកទាក់ទង ហើយបានសរសេរកត់ត្រាស្រុកយើងមុនគេ ( តាំងពីសតវត្សទី ៤ ) ។
បើដូច្នេះ យើងត្រូវរាវរកតាមសំនៀងសម្តីចិន តើ «ចេនឡា»នេះ ចិនថាត្រាប់តាមសម្តីខ្មែរថាម៉េច ? អុទាហរណ៍ ពាក្យ ហ្វូហាន ឬ ហ្វូណាម មកពីត្រាប់ពាក្យខ្មែរថា ភ្នំ ចិនគ្មានអ ក្សរតំរួត ម្ល៉ោះហើយ ភ្នំ រំលែកសំឡេងទៅជាភូណម ឬ ភូណាម ។
កាលខ្ញុំទៅស្រុកចិន ជួបនឹងអ្នកស្រាវជ្រាវចិនម្នាក់ ឈ្មោះ ស៊ីវ ម៉េង គាត់ប្រាប់ខ្ញុំថា គាត់ឃើញឯកសារមួយនិយាយពីឈ្មោះចេនលានេះ ។ គឺដើមឡើយ ចិនហៅប្រទេសមួយដែលស្ថិតនៅខាងលើប្រទេសហ្វូណាន ។ ប្រទេសនោះមាន ព្រៃក្រាស់ណាស់ ហើយសំបូរឃ្មុំយកក្រមួនធ្វើទៀន ។ ពួកចិនតែងធ្វើដំណើរតាមសំពៅមកទិញដូរយកក្រមួនសុទ្ធ គឺក្រមួនយកពីឃ្មុំ ដើម្បីនាំទៅលក់ឯស្រុកគេសម្រាប់ធ្វើទៀន ហើយគេនាំគ្នាសន្មតហៅស្រុកនេះថា : ក្រមួនសុទ្ធៗ គឺថា ចេន ឬ ចេង ប្រែថាសុទ្ធ ឯឡា ឬ ឡាក់ ប្រែថា ក្រមួន ឬ ឃ្មុំ ឬ ទៀន ( ភាសាចិនគេដាក់គុណនាមមុននាម ) បូករួមមកបានន័យថា «ស្រុកក្រមួនសុទ្ធ» ។
មានយោបល់មួយទៀតចុះសំរុងគ្នាថា នៅច្រកទន្លេធ្លាយទៅសមុទ្រ ជាកន្លែងអ្នកចេនលា នាំក្រមួន សុទ្ធទៅទុកលក់ឱ្យសំពៅចិននោះ គេសន្មតឈ្មោះស្រុកក្រមួនដែរ គឺក្រមួនស ( កម្ពុជាក្រោម ) សនេះមិនសំដៅខ្លាញ់ គោទេ ព្រោះសម័យនោះមិនទាន់មាន ដូច្នោះ នេះគឺ ជាសុទ្ធនេះឯង ហើយនៅភូមិភាគក្រមួនសនេះ ក៏មានស្រុក ភូមិមានឈ្មោះថា ក្រមួនៗច្រើនណាស់ នាំឱ្យសន្និដ្ឋានបានថា : ស្រុកភូមិត្រង់នោះជាទីឃ្លាំងផ្ទុកក្រមួន នាំទៅទុក លក់ឱ្យសំពៅចិនមែន ព្រោះសំពៅដើរតែតាមសមុទ្រ មិនបានចូលមកតាមទន្លេទេ ។
• «ឆីនថា» ឬ «ឆេនថាន់» : ទំនងមកពីពាក្យ «ជាន់ឋាន» ក្រែងក្នុងពិធីនេះគេនាំលោកមកកាន់ទីកន្លែងរបស់កូនស្រី? ប៉ុន្ដែក្នុងទំនៀម ហើយមកឥឡូវនេះមិនឃើញមានធ្វើដូច្នេះទេ ។ ពត៌មាននេះមិនគួរនឹងជឿ ប៉ុន្ដែយើងយល់ថា តើលោកជីវតាក្វាន់បំផ្លើសរឿងនេះដើម្បីប្រយោជន៍អ្វី ? មិនតែប៉ុណ្ណោះ លោកបញ្ជាក់ទាំងពេលដែលឃើញគេធ្វើហើយត្រង់ណាលោកមិនឃើញផ្ទាល់ភ្នែកដូចជានៅក្នុបន្ទាប់ក៏លោកបញ្ជាក់ច្បាស់ថា លោកគ្រាន់តែឮគេថាទេ ( ត្រង់នេះឃើញថា លោកមានចិត្ដត្រង់ណាស់ក្នុងដំណើរកត់ហេតុនេះ) ។
• «ឆេណាំ» ឬ «ឆាណាំ» : ជាសំឡេងចិន ត្រាប់តាមពាក្យខ្មែរឆ្នាំង ដោយសារចិនគ្មានសំឡេងអក្សរតំរួត គឺសំដៅយក «កំពង់ឆ្នាំង» ព្រោះពាក្យកំពង់ប្រែថា ភូមិ ម្ល៉ោះហើយ លោកជីវតាក្វាន់កត់យកតែឈ្មោះភូមិតែម្ដង ។ ច្បាស់ថែមពីលើនេះទៀត គឺលោកជីវតាក្វាន់បានរាប់រៀបថា ជាឈ្មោះខេត្ដមួយនៃប្រទេសចេនលា ហើយគេធ្វើដំណើរចេញពីនេះ ត្រូវឆ្លង កាត់សមុទ្រសាប ( ទន្លេសាប ) អស់ពេលដប់ថ្ងៃទៀត ទើបដល់ក្រុងធំ ។
• «ផូគូ» : ក្លាយតាមសម្តីចិន ទំនងជាហៅពាក្យខ្មែរ «ចៅគូ» ដែលគេធ្លាប់និយមប្រើនៅចុងសតវត្សទី ១៣ សម្រាប់ហៅលោកសង្ឃ ( សព្វថ្ងៃសៀមនៅប្រើនៅឡើយ ) ។
• «ប៉ាតេង» : ពាក្យខ្មែរបុរាណ ម្រតេង ដែលក្រោយមកក្លាយជា កម្រតែង រួចសព្វថ្ងៃថា គំដែង គឺសម្រាប់សម្គាល់ងារមន្ដ្រីជាន់ខ្ពស់ និង អ្នប្រាជ្ញធំ ឬ អ្នកមានរិទ្ធតេជៈខ្លាំងក្លា ។ សព្វថ្ងៃនៅប្រើចំពោះព្រះសង្ឃ ។
ឧទាហរណ៍ : បពិត ព្រះគំដែងសង្ឃ ទាំងឡាយ ជាដើម ។
• «ប៉ាធ» : ទំនងជាត្រប់តាមសំឡេងអ្នកស្រុកដើមហៅថា «ប៉ាតូវ» ។ លោកប៉ែលិយោតបញ្ជាក់ថា សព្វថ្ងៃជានជាតិចារាយនៅប្រើពាក្យ «ប៉ាតូវ» ហៅឪពុកនៅឡើយ ។
• «ប៉ានឃាប» ឬ «ប៉ានឃីត» : ទំនងជាត្រាប់សំឡេងខ្មែរ បណ្ឌិត (ដែលយើងអានក្លាយទៅ«បន្ទីត» ឬ «អន្ទិត» សំដៅយកពួកអ្នកប្រាជ្ញ ។
• «ប៉ាវទៀងកាក» : តាមសេចក្ដីក្នុងអត្ថបទ លោកជីវតាក្វាន់ ហៅសម្គាល់អង្ករ មកពីពាក្យ«អង្ករ» បុរាណយើង ហៅ«រង្ករ» មានប្រើក្នុងសិលាចារឹកជាច្រើន ។
• «ប៉ាស៊ីវ៉ី» : សំស្ក្រឹត «បស្វី» ប្រែថា អ្នកមានតបៈ គឺខ្មែរបុរាណហៅពពួកអ្នកបួសជាតាបសនៅតាមព្រៃ ច្រើនអ្នកប្រតិបត្ដិតាមគម្ពីរវេទ (សូមមើលក្នុងរឿង«រាមកេរខ្មែរ» គេប្រើពាក្យនេះសម្រាប់ពួកយក្សហៅព្រះរាម ដែលធ្វើតបៈក្នុងព្រៃថា បស្វី ។
• «ផេង កេស៊ី» : លោក ជីវ តាក្វាន់ ថា ផេងកេស៊ី ជារុក្ខជាតិដែលគេយកស្លឹកវាមកធ្វើស្រា ។ យើងបានប្រទះឃើញក្នុងវចនានុក្រមខ្មែរភាគ ១ ទំព័រ ៨២៩ និយាយថា ខ្មែរយើងជាន់ដើមគេយកស្លឹកឈើម្យ៉ាងមកធ្វើស្រា ហៅថា ស្លឹក«ភ្ងាស» ។ ភ្ងាស នេះជាឈើព្រៃ មានសំបកក្រមរជ្រួញៗ ស្លឹកល្អិត រឹង ផ្កាល្អិតកញ្ចុំ ពណ៌ស្វាយ ។ ដូច្នេះគឺស្លឹកភ្ងាសនេះហើយដែលកត់តាមសំឡេងចិនទៅជា ផេកេស៊ី នោះ ។
• «ពុឡៃ» : សំស្ក្រឹត ព្រះ ប្រែថា ប្រសើរ គឺតាមនិយមន័យខ្មែរសម្រាប់ហៅបុគ្គលជាទីគោរព មានព្រះពុទ្ធអង្គជាដើម ។ ក្រោយមកគេហៅមន្ដ្រីមានសក្ដិខ្ពស់ ឬ សង្ឃដែលមានសមណសក្ដិ ។
• «ពូលូវ» ឬ «ពូលូឈិង» : មកពីពាក្យផ្លូវ ដែលចិនគ្មានសំឡេងអក្សរតំរួត ក៏អានទៅជាពីរព្យាង្គថា «ពូលូវ» ។ ឯពាក្យឈិង ជាពាក្យចិនប្រែថា ភូមិ ដូច្នេះ ពាក្យនេះមានន័យថា ភូមិផ្លូវ ទំនងជា «ភូមិផ្លូវត្រីសព្វថ្ងៃទេដឹង ? ព្រោះអត្ថបទនេះ និយាយពីភូមិនៅមាត់ទន្លេសាប តាមរយៈដំណើរទៅសៀមរាប ។
• «ភុយឡាំង» : លោកប៉េលិយោត លោកពន្យល់ពាក្យនេះថា C’est le non d’une barque faite seule pièce de bois,
l’original plan ? piran n’est pas cnnu ចំពោះយើងយល់ថា ទំនងជាទូកកំរោល ដែលគេលុងធ្វើពីឈើមួយដើម ប៉ុន្ដែ មិនដឹងជាឈ្មោះដើមថាម៉េច បានជាចិនកត់ជាពាក្យហៅផុយឡាំងនេះ ។
• «ម៉ៃ» ឬ «មី» : ជាពាក្យសម្រាប់មនុស្សស្ដ្រី ឬ សម្រាប់ហៅម្ដាយដែលចិនខំថា តាមសំឡេងខ្មែរមេ ។ អុទាហរណ៍ មេជ្រូក មេគោ មេបា… ។
• «សាមប៉ា» : ចិនអានតាមសំឡេងខ្មែរថា «សំពះ» ។
• «ស៊ុនណា» : លោក ប៉េលិយោតដាក់ក្នុងវង់ក្រចកអានថា Siennajaហើយលោកពន្យល់ន័យថា L’original de ce nom
de bateau, quelque chose comme senda, n’a pas éteé retrouvé តាមមតិយើង គឺជាទូកម្យ៉ាង ដែលគេយក បន្ទះក្ដារមកវាយភ្ជាប់ភ្ជិតគ្នា គេច្រើនហៅសព្វថ្ងៃថា ទូកឡើងក្ដារ បុរាណហៅថាទូកសន្ដរ ។ ទំនងជា សន្ដរ នេះហើយ ដែលចិនកត់ទៅជាស៊ីនណា ។
• «ស៊ីលាក់ទី» : មកពីពាក្យសំស្ក្រឹត ស្រិស្ឋិន ឬ ស្រិស្ធី ប្រែថា អ្នកទ្រទ្រង់ នូវស្រុតិ គឺពួកអ្នកចេះដឹង ឬ អ្នកមានប្រាជ្ញា ។
• «ហ៊ុតឈឹង» : ពាក្យនេះមកពីភាសាចិន : ហ៊ុត = ព្រះពុទ្ធ + ឈឹង = ភូមិព្រះពុទ្ធ ។ លោក ប៉េលិយោត យល់ថាជាភូមិពោធិសាត់ ប៉ុន្ដែបើតាមកំណាព្យលោក សុតន្ដ ប្រីជាអិន្ទ «និរាសអង្គរវត្ដ» លោកនិយាយដំណើរលោកទៅអង្គរវត្ដតាមមាត់ទន្លេសាប ឃើញភូមិមួយនៅពាក់កណ្តាលផ្លូវនេះ ឈ្មោះថា ភូមិត្រភព ហើយគាត់ពិចារណាថា នរណាយកពាក្យត្រៃភពមកដាក់ឈ្មោះ ជានាមរបស់ព្រះពុទ្ធដែរ ដូច្នេះ ហ៊ុឈឹង គឺជាភូមិត្រៃភពនោះឯង ៕
