ការផ្សាយឡើងវិញ សម្រាប់ខួប នៃការបាត់បង់កម្ពុជាក្រោម
ខេត្តខ្មែរនៅវៀតណាម រួមមាន៖
ដែនដីកម្ពុជាក្រោម ក្នុងប្រវតិ្តសាស្រ្ត៖ កងទ័ពជើងទឹកបារាំងបានយកដែនដីនេះពី កងទ័ពយួន ជាបន្តបន្ទាប់តាមឆ្នាំក្នុងផែនទីនេះស្រាប់។ ខាងសមាគមន៍ខ្មែរកម្ពុជាក្រោមលោកថា ឆ្នាំ ១៨៦០ បារាំងរៀបចំជា ១៩ ខណ្ឌ លុះឆ្នាំ ១៩០០ បារាំងបែងចែកជា ២១ខេត្ត និង កោះ ២ គឺកោះត្រឡាច និង កោះត្រល់ ។ បារាំងដាក់ឈ្មោះដែនដីនេះថា ដែនដី កូសាំងស៊ីន។ ដែនដី កូសាំងស៊ីន មិននៅក្រោមអំណាចខ្មែរទេ ដោយសារនៅឆ្នាំ ១៩០៤ មានការបោះបង្គោលព្រំដែនរវាង ដែលដីកម្ពុជាកណ្តាល និង ដែនដីកម្ពុជាក្រោម។ សមាគមន៍ខ្មែរកម្ពុជាក្រោម មានគោលនយោបាយគឺទាមទារសិទ្ធិស្វ័យសម្រេច ដោយទទួលស្គាល់ថាដែនដីនេះមាន ៣ ជនជាតិ គឺ ខ្មែរ យួន និង ចិន។ ហេតុអ្វីខ្មែរ មិនរាប់ជនជាតិចាម? ចូលដែរ ឬ មួយ ចាម គេពឹងខ្មែរឈពាំងសង្រ្គាម?
អនិច្ចារខ្មែរយើង មិនសូវដឹងប្រវត្តិខ្លួនឯង៖ ចេន ឡា ទឹក (នគរគោកធ្លក)ពីដើម សំដៅកម្ពុជាក្រោមហ្នឹង ។ អាណាចក្រនេះមាន វប្បធម៍អូកែវ O Cao Civilization ដែលមាន ចិន យួន ចាម និង ខ្មែរយើង។ ខ្មែរយើងដណ្តើមចាញ់គេ ក៍បោះបង់ចោល កំពង់ផែអន្តរជាតិ អូកែវ ឲ្យទៅជនជាតិ យួន និង ចាម។ ចំណែក ខ្មែរ បែរមកកសាងកំពង់ផែ បឹងទន្លេសាបវិញ (សម័យមុន អង្គរ សម័យអង្គរ) គេហៅថា ចេន ឡា គោក គេហៅថា វប្បធម៍ខ្មែរ មន Mon-Khmer Civilization ។ បន្ទាប់មក បានកើតជា ការបង្រួបបង្រួមចេនឡា ទឹក ចេនឡាគោក។ ចូរឈប់គិតថា ពូជសាសន៍ ចិន យួន ជាពូជសាសន័ថ្មី ទើបកើតក្រោយខ្មែរទៀតទៅ។ កន្លងមកយើង បោកប្រាស់ប្រាស់តែ ខ្មែរគ្នាឯង តែ ចិន យួន ចាម គេច្បាស់លាសផស់គេណាស់ !!៕
តើទឹកដីកម្ពុជាក្រោមបាត់បង់ពីការគ្រប់គ្រងរបស់កម្ពុជាបន្ដបន្ទាប់ពីពេលណា? ដើម្បីងាយវិភាគ ខ្ញុំបាទ សូមធ្វើការវិភាគបែប Chronology ដួចខាងក្រោមនេះ។ ក្រោយពីការអានវិភាគនេះរួច បងប្អូនខ្មែរ អាចគិតថា ប៉ុក ពត សើររើ លើកទ័ពវាយវវៀតណាម យកកម្ពុជាក្រោម មកវិញ គឺជា ខុសច្បាប់អន្តរជាតិ។ លុះ ប៉ុល ពត ងាកមកវាយយក កោះត្រល់ ក៍ជារឿងខុសច្បាប់អន្តរជាតិ។ ចំណុចសំខាន់ដែរ គឺ ខ្មែរ ចាញ់ បោក ចាម ដោយចាម ចាក់រុកខ្មែរឲ្យច្បាំងជាមួយ វៀតណាម ដើម្បីដណ្តើមដី ចាមមកវិញ និង រឿង បក្សសង្រ្គោះជាតិ កាត់ទឹកដី ៤ ខេត្តឲ្យ យួន ចាម កុក ស បង្កើតរដ្ឋថ្មី ក៍ជារឿងក្បត់ជាតិ។
- ១៤៨៣ ស្តេចកន គឺជា ជនជាតិ ចាម ! ព្រះបាទស្រីជេដ្ឋា (គ.ស ១៤៨៣-១៥២៥) រជ្ជកាល (គ.ស ១៥១២-១៥២៥) ព្រះនាមសំរាប់រាជ្យ ព្រះបាទសម្ដេច ព្រះស្រីជេដ្ឋាធិរាជរាមាធិបតី ក្រុងស្រីសឈរ បាសាន។ ព្រះអង្គត្រូវជាកូនអ្នកព្រះបិតាពិជ័យនាគគឹម និង អ្នកព្រះមាតាបាន មានអ្នកម្នាងកេសរបុប្ផាជា ម្ចាស់បង ក្មួយចៅពញាយសរាជា និងព្រះរៀមថ្លៃ ឝ្រីឝៅគន្ធបទ សុគតក្នុងពេលភៀសខ្លួននៅម្ដុំខែត្រត្បូងឃ្មុំសព្វថ្ងៃនេះ។សេនា សេនីយ៍ ដែលទ្រង់ចាត់ហើយនោះបានមកគ្រប់មុខងារគឺអ្នកកាន់ ស្វេតច្ឆ័ត្រអភិរម្យសែនត្វាន់ចាម៉របាយមន តូរ្យតន្ត្រី តាមលំដាប់ព្រះមហាក្សត្រ។ លុះដល់ពេលមានជោគជ័យបើកហើយ បុរោហិតផ្លុំត្រែស័ង្ខ ពួកតូរ្យតន្ត្រីក៏ប្រគំនូវរគាំងស្គរស្នែង ដែលតាក់តែងសំរាប់បង្គាប់ទ័ព។ ព្រះស្រីជេដ្ឋា ជាម្ចាស់ផែនដីស្រឡប់ពិជ័យព្រៃនគរ ស្ដេចឡើងគង់ព្រះទីនាំងគជេន្ទ្របវររតនមង្គលលើករេហ៍ពលចេញទៅសូរសព្ទរេហ៍ពលនិសូរសព្ទរទេះ សេះ ដំរី ព្រមទាំងសូរសព្ទតូរ្យតន្ត្រីនោះនាំឱ្យព្យុះហៈយាត្រាកងទ័ពជាឧត្តមរងំ ខ្ទ័រខ្ទារ ទាំងព្រៃព្រឹក្សាក្រឡាមហាប្រថពី។
- ១៥៩៤ ការបាក់បែកក្រុងលង្វែកឆ្នាំ ១៥៩៤ គឺជាការឈឺចាប់របស់ខ្មែរបន្ទាប់ពីការបែកបាក់អង្គរដែលបណ្ដាលមកពីខ្មាំងសត្រូវសៀម។ ការលូកដៃ កកូរតាមល្បិចកល និងធ្វើអន្តរាគមន៍ឥតឈប់ឈរដែលមានទិសដៅធ្វើឲ្យខ្មែរខ្សោយ ដើម្បីលេបទឹកដី នាំឲ្យព្រះបាទស្រីសុរិយោពណ៌មានការធុញទ្រាន់នឹងមេរៀនដដែលៗរបស់សត្រូវ សៀម ។ ដើម្បីឲ្យមានលំនឹងព្រះអង្គបានធ្វើការសាកល្បងចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយ ស្ដេចយួន ។ ប៉ុន្តែសម្ព័ន្ធថ្មីនេះ មិនបានធ្វើឲ្យប្រទេសខ្មែររស់នៅដោយសុខដុមរមនាឡើយ។ ផ្ទុយទៅវិញវាជាទម្ងន់មួយទៀតមកលើខ្មែរ។ យើងនឹកឃើញតាមរយៈប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរ ដែលអូសបន្លាយអស់រយៈពេល ២ សតវត្សកន្លះ ទម្រាំដល់ពេលដែលពួកអាណានិគមនិយមបារាំងចូលត្រួតត្រាប្រទេសខ្មែរ។
- ១៥៩០ ឆ្នាំ ១៥៩០ ពួកពាណិជ្ជករម៉ូស្លីម ចូលមករកស៊ីធ្វើជំនួញនៅកម្ពុជា។ សង្កាត់មួយនៅ លង្វែកជាសង្កាត់ម៉ាឡេ។
- ១៥៩៤ ឆ្នាំ ១៥៩៤ កងទ័ពចាម រដ្ឋាភិបាលចាម នៅតែជួយគាំទ្រ ចេញចូលដល់រដ្ឋមួយរបស់ ម៉ាឡេ គឺរដ្ឋ Johor ដែលកំពុងច្បាំងជាមួយពួក ព័រទុយហ្គាល់ (នៅជាប់ជាមួយ សាំងហ្គាពួ សព្វថ្ងៃ)
- ១៦០០ នៅក្នុងសតវត្សន៍ទី ១៦, ១៧, ១៨ សាកលលោកមិនទាន់ស្គាល់ឈ្មោះកូសាំងស៊ីនទេ គេស្គាល់ឈ្មោះ មួយទៀតសម្រាប់ភូមិភាគនេះគឺប្រទេសកម្ពុជា។
- ១៦០១ នៅឆ្នាំ ១៦០១ ព្រះបាទស្រីសុរិយោពណ៌បានត្រឡប់ពីប្រទេសសៀម ស្របតាមបំណងប្រាថ្នា របស់ប្រជារាស្ត្រខ្មែរ ដែលបានសុំយាងព្រះអង្គពីទីក្រុងអយុធ្យា ចូលមកតាមច្រកកំពតមកគង់នៅកោះស្លាកែត ជិតភូមិកៀនស្វាយសព្វថ្ងៃ។ ភាពស្ងប់ស្ងាត់ហាក់បីកើតមាននៅតាមកន្លែងខ្លះនៅក្នុងប្រទេស ប៉ុន្តែកន្លែងខ្លះទៀតមានកាកើតចលនាបះបោរ ធ្វើឲ្យប្រជារាស្ត្រភិតភ័យនៅឡើយ។ ក្រោយពីបង្ក្រាបចលនាបះបោរស្រួលបួលហើយ ព្រះអង្គទ្រង់បានបញ្ជាឲ្យគេសង់ ព្រះរាជវាំងនៅល្វាឯម ដែលត្រូវនឹងទីតាំង វត្តអរិយក្សត្រសព្វថ្ងៃ ហើយក៏គ្រងរាជ្យនៅទីនោះពីឆ្នាំ ១៦០៣ ដល់ ១៦១៣ ក្នុងព្រះជន្មាយុ ៦០ វស្សា។ ទ្រង់ទទួលរាជាភិសេកជាស្ដេចផែនដីនៅឆ្នាំ ១៦១៣។ ព្រះស្រីសុរិយោពណ៌មានរាជបុត្រពីរអង្គដែលគង់នៅក្នុងប្រទេសសៀមនៅឡើយ គឺព្រះបាទជ័យជេដ្ឋា និងឧទ័យ។ ឆ្នាំ ១៦០៥ ជ័យជេដ្ឋា និងឧទ័យជាអនុជ បានបង្ក្រាបមេបះបោរចាមពីរនាក់ដែលបានត្រួតត្រាលើខេត្តបារា និងដូនណៃ តាំងពីរជ្ជកាលស្ដេចអង្គតន់មកម្ល៉េះ។
- ១៦១៥ បាត់បង់ ខេត្តអូរកាប់ O Kap Province Vũng Tàu ១៦១៥
- ១៦១៨ ជ័យជេដ្ឋាទី២ សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៦១៨ ដល់ ឆ្នាំ១៦២៨
- ១៦២០ ឆ្នាំ ១៦២០ មានឯកសារសរសេរ ដូរឈ្មោះ ភូមិ ប្រជុំជន តាមភាសា ម៉ាឡេ គឺកំពង់ ឬ កំពង់ផែ ដូចជា កំពង់ចាម កំពង់សោម កំពង់សៀម កំពង់បាយ កំពង់ឃ្នៀស...កំពង់ល្ហួង
- ១៦២០ ម្យ៉ាងទៀត តាមប្រវត្តិសាស្ត្រ ជាតិយួននេះមានមធ្យោបាយ ដ៏ប្រសិទ្ធភាពមួយដែលគេតែងបានទទួល ជោគជ័យតាំងពីអតីតកាលមកគឺ រឿង «ស្រីយួន» នេះឯងមើលចុះប្រទេសចម្បាដែលត្រូវរលាយ បាត់ពីផែនទីពិភពលោក ក៏ព្រោះតែស្ដេចចាមយកប្រពន្ធយួនដែរ ។ រឿងទាំងនេះជាការពិតជាក់ស្ដែង ដែលគេមិនអាចប្រកែកបានឡើយ។ នៅក្នុងរាជព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទីII ប្រទេសកម្ពុជាស្ថិតនៅក្នុងសភាពវឹកវរ និងក្នុងឥទ្ធិពលជាតិ យួនកាន់តែធ្ងន់បន្តិចម្ដងៗ។ ពីឆ្នាំ១៦២០ ដល់ឆ្នាំ ១៦២៤ , ស្ដេចអង្គនេះ បានកែប្រែច្បាប់ទម្លាប់នានា ក្នុងព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាទាំងមូល រួចក៏បានតាំងទីក្រុងនៅឧត្ដុង្គ។
- ១៦២២ ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទីII បានសុគតក្នុងចន្លោះឆ្នាំ ១៦២២ និង ១៦២៧ ។ ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទីII មានកូន ៣នាក់៖ កូនទី១គឺ ចៅពញាតូ (១៦២៥ -១៦៣១), កូនទី២ (គ្មានបានបញ្ជាក់នៅក្នុងពង្សាវតារទេ) និងកូនទី៣ គឺព្រះអង្គច័ន្ទ ហៅចៅពញាចន្ទ ។ នៅពេលព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទីII យាងចូលសុវណ្ណគត ព្រះឧទ័យ ជាឧបរាជ(បងព្រះជ័យជេដ្ឋាទីII ) បានដណ្ដើមរាជ្យអំពីកូនព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទីII(ការដណ្ដើមរាជ្យរវាង ក្មួយនឹងមាបានផ្ទុះជាសង្គ្រាម ក្នុងស្រុកក្លាយទៅជាសោកនាដ្យ កម្មដ៏សោកសៅមួយក្នុងរាជវង្សានុវង្សក្សត្រអង្គនេះតរៀងមក )។
- ១៦២៣ ឆ្នាំ ១៦២៣ ក្នុងរាជស្តេច ជ័យ ជេដ្ឋា ពួកពាណិជ្ជករ ហូឡង់បានមកដល់កម្ពុជា ឆ្នាំ ១៦៣៩ ពួក ព័រទុយហ្គាល់ទិញស្បែកក្តាន់ ១២៥,០០០ស្បែកពីកម្ពុជា នាំចេញទៅជប៉ុន។
- ១៦២៣ តាមប្រវត្តិសាស្ត្រឲ្យដឹងថា ដើមឡើយ យួនមិនទាន់មករស់នៅក្នុងទឹកដីកម្ពុជាក្រោមនៅឡើយ ។ លុះដល់ស្ដេចជ័យជេដ្ឋាទីII យកបុត្រីស្ដេចយួនឈ្មោះ កូជិនស៊ីនធ្វើជាមហេសីមក ជាតិយួនក៏ចាប់ ផ្ដើមទន្ទ្រានចូលមករស់នៅក្នុងទឹកដីកម្ពុជាក្រោម បន្តបន្ទាប់គ្នារហូតមក ។ នៅឆ្នាំ ១៦២៣ , ស្ដេចយួន បានបញ្ជូនបេសកជនមួយក្រុមមកក្រាបបង្គំសុំស្ដេច ខ្មែរអនុញ្ញាត្តិឈប់យកពន្ធអាករនានាក្នុង ភូមិភាគ ក្រុងព្រៃនគរ ។ ដោយស្រលាញ់ប្រពន្ធស្រស់ល្អ និងដោយលង់ក្នុងកលល្បិចស្ត្រីយួន ស្ដេចជ័យ-ជេដ្ឋាទី២ ក៏អនុញ្ញាត្តិតាមពាក្យសុំរបស់ស្ដេចយួន ។ តាំងពីពេលនោះមក យួនចាប់ផ្ដើមវាយលុក យកទឹកដីកម្ពុជាក្រោមបន្តិចម្ដងៗរហូតទាល់តែ ទឹកដីកូសាំងស៊ីន ទាំងមូលធ្លាក់ក្នុងកណ្ដាប់ដៃយួន ទើសសព្វថ្ងៃនេះ ។
- ១៦២៣ កន្លងមកអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ដ សន្មតថា ការចាប់ដៃរបស់កម្ពុជា និង វៀតណាម ជា នយោបាយ រំដោះខ្លួនដើម្បី ទប់ ជាមួយ សៀម កាលដែលលើកទ័ពមកឆ្នាំ១៦២៣។
- ១៦២៥ ចៅពញាតូ បានគ្រងរាជ្យនៅឆ្នាំ ១៦២៥ ហើយទ្រង់សុវណ្ណគតទៅវិញ នៅឆ្នាំ១៦៣១ ។ ក្សត្រានេះត្រូវ បានជ័យជេដ្ឋាទីII ជាបិតាអប់រំយ៉ាងហ្មត់ចត់។ចៅពញាតូមានគូដណ្ដឹងម្នាក់គឺព្រះនាង អង្គវត្តី។ ប៉ុន្តែ នៅពេលដែល ចៅពញាតូ ទ្រង់ព្រះផ្នួសនៅឡើយ ព្រះឧទ័យ ជាមា បានរៀបអភិសេក ព្រះនាង អង្គវត្តី។ក្រោយមក,ចៅពញាតូចាកព្រះភ្នួស, លបទាក់ទងព្រះនាងអង្គវត្តីគេចភៀសខ្លួនចេញពីវាំង ។ ប៉ុន្តែ ព្រះឧទ័យចាប់បានទ្រង់ក៏ធ្វើគត់ក្សត្រទាំងពីរអង្គនោះទៅ ។ នៅឆ្នាំ ១៦៤០ព្រះឧទ័យ បាន លើករាជ្យឲ្យទៅកូនរបស់ខ្លួនគឺ អង្គនន់។ ពីរឆ្នាំក្រោយមកចៅពញាចន្ទ(កូនទី៣ របស់ជ័យជេដ្ឋាទីII) បានក្រោកឡើងប្រឆាំងរួចក៏បានធ្វើគត់ ព្រះឧទ័យ និងអង្គនន់ ។ឃាតកម្មខាងលើនេះ បានធ្វើឲ្យសង្គ្រាមក្នុងស្រុកផ្ទុះឡើងជាថ្មីទៀតរហូតទល់នឹងរាជ្យជ័យជេដ្ឋាទី៤។
- ១៦២៥ ចៅពញាចន្ទទ្រង់ព្រះនាម ព្រះរាមណ៍ចុលសៈ មានអគ្គមហេសីជាជាតិជ្វា ។ចំណែកព្រះបទុមរាជាវិញ(កូនរបស់ព្រះឧទ័យ)កាលបើឃើញ ចៅពញាចន្ទធ្វើគត់បិតា និងព្រះរាមរបស់ខ្លួនដូច្នោះ ក៏តាំងបង្កទ័ព ក្រោកប្រឆាំងពញាចន្ទភ្លាមដែរ ។ ប៉ុន្តែ ត្រូវទទួលបរាជ័យ ក៏ភៀសខ្លួនទៅពឹងមហេសីជ័យជេដ្ឋាទី២ ដែលជាជាតិយួនឲ្យជួយច្បាំង ។ ក្សត្រីជាតិយួននេះធ្វើអន្តរាគមន៍ភ្លាម ដោយនាំទ័ព(សញ្ជាតិជាយួន)ដែលទើបតែរំដោះរួចពីនឹមពួកតុងកឹង ។ ពេលនោះ ចៅពញាចន្ទត្រូវយួនចាប់ឃុំក្នុងទ្រុងដែករួច បន្ទាប់មកទ្រង់ សុវណ្ណគត់ ។ ព្រះបទុមរាជាឈ្នះសង្គ្រាម(ដោយសារយួនជួយ)ក៏ឡើងសោយរាជ្យ ហើយ ទ្រង់សុវណ្ណគត់នៅឆ្នាំ១៦៧២ ។ ព្រះអង្គជី ជាបុត្រច្បង ឡើងស្នងរាជ្យសម្បត្តិ ។ ប៉ុន្តែ ក្រោយ មកព្រះអង្គជីត្រូវយួនធ្វើគត់ដើម្បីលើកអង្គនន់ ជាឧបរាជ ។
- ១៦២៦ នៅនគរ ពោធិរាមា ស្តេចចាម និង ប្រជាជនចាម មានការឈ្លោះគ្នារវាង សាសនាហិណ្ឌី និង ម៉ូស្ឡិម ស្តេចមួយអង្គកាន់សាសនាឥស្លាម តែបានរៀបអផិសេកជាមួយ មហេសី កាន់ ហិណ្ឌូសាសនា។
- ១៦២៨ ឧទ័យ សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៦២៨ ដល់ ឆ្នាំ១៦២៩។
- ១៦២៨ ធម្មរាជាទី២ ឬពញាតូ ឬព្រះរាជសម្ភារចៅពញាតូ សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៦២៨ ដល់ ឆ្នាំ១៦៣៤
- ១៦២៩ នៅក្រោយរជ្ជកាលព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទី២ ប្រទេសកម្ពុជាបានធ្លាក់ទៅក្នុងភាពវឹកវរ ចាប់តាំងពីដើម្បីសតវត្សទី១៧ រហូតដល់សតវត្សទី១៩ ធ្វើឲ្យខ្មែរបាត់បង់នូវឯករាជ្យភាព។ ហេតុការណ៍នេះបណ្ដាលមកពីការលូក កកូរកិច្ចការផ្ទៃក្នុងរបស់ខ្មែរ ពីសំណាក់សត្រូវជិតខាងទាំងពីរ។ ឆ្នាំ ១៦២៦ ព្រះធម្មរាជា ឬព្រះរាជសំភារបានសាងព្រះផ្នួសនៅវត្តមួយក្នុងខេត្តមហានគរ។ កាលដែលព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទី២ សោយទិវង្គតទៅ កិច្ចការប្រទេសជាតិត្រូវប្រគល់ឲ្យព្រះឧទ័យជាឧបរាជដែលមានមហេសីឈ្មោះនាងចន្ទវតី (ឯកសារខ្លះបាននិយាយថា បុប្ផាវតី) ដែលត្រូវជាគូដណ្ដឹងរបស់ពញាតូ។ កាលដែលព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាសោយទិវង្គតទៅ ពួកនាម៉ឺនបានយាងព្រះឧទ័យជាព្រះអនុជឲ្យឡើងសោយរាជសម្បត្តិ តែព្រះអង្គប្រកែក។ ព្រះធម្មរាជាបានយល់ព្រមឡើងសោយរាជ្យនៅឆ្នាំ ១៦២៩ នៅរាជវាំងកោះឃ្លោក នៅប៉ែកឦសានជ្រោយចង្វា។
- ១៦៣០ ជនជាតិយួនបានចូលមករាតត្បាតទឹកដីកម្ពុជាក្រោមពីឆ្នាំ ១៦៣០ ប៉ុន្តែ ពុំទាន់បានកាន់កាប់ទឹកដី របស់ខ្មែរនេះផ្ទាល់នៅឡើយ ព្រោះប្រជារាស្ត្រដែលជាម្ចាស់ទឹកដីបានធ្វើសង្គ្រាមប្រឆាំងតបត ទល់នឹង ជនជាតិយួនជានិច្ច។ជនជាតិយួនបានល្បងដណ្ដើមយកទឹកដីកម្ពុជា ក្រោម ចាប់តាំងពីឆ្នាំ ១៦៣០ មកទល់នឹង ១៨៥៩ (ក្នុងរយៈពេលអាណានិគមនិយមបារាំងសែស ត្រួតត្រាដែនដីកម្ពុជាក្រោម ពេញបន្ទុក) ។ ពេលព្រះអង្គជីសុគត់ ប្អូនរបស់ក្សត្រអង្គនេះឡើងគ្រងរាជ្យ ទ្រង់សន្មតិនាមហៅថា ព្រះបាទជ័យ-ជេដ្ឋាទីIV ។
- ១៦៣៣ នៅឆ្នាំ ១៦៣៣ ព្រះអង្គបានលើកទ័ពទៅវាយសៀម ក្នុងបំណងដណ្ដើមយកខេត្តនគររាជសីមាមកវិញ ប៉ុន្តែមិនបានសម្រេច ព្រោះសៀមបានលើកទ័ពជើងទឹកចូលតាមកំពតក្នុងបំណងវាយយកខេត្តភាគខាងត្បូងនៃប្រទេសកម្ពុជា។ ព្រះធម្មរាជាត្រូវសុគតយ៉ាងអណោចអធមនៅឆ្នាំ ១៦៣៤ ដោយស្នាដៃទាហានរបស់ព្រះឧទ័យ និងទាហានព័រទុយហ្គាល់។ ឃាតកម្មនេះបណ្ដាលមកពីរឿងស្នេហារវាងចន្ទវតី និងព្រះធម្មរាជាកាលនៅវ័យជំទង់។ ស្នេហានេះបានត្រូវបំភ្លេចម្ដងរួចមកហើយ នៅពេលដែលធម្មរាជាបានឃ្លាតចាកទៅសាងព្រះផ្នួស លុះដល់ធម្មរាជាឡើងសោយរាជ្យទើបរឿងស្នេហានេះបានឆាបឆេះឡើងវិញ បណ្ដាលឲ្យឧទ័យត្រូវជាស្វាមីព្រះនាងមានការក្រេវក្រោធជាខ្លាំង ក៏លើកទ័ពតាមប្រហារ។
- ១៦៣៥ បុត្រព្រះជ័យជេដ្ឋាមួយអង្គទៀត ព្រះនាមចៅពញានូ (នាមសម្រាប់រាជ្យ ព្រះបាទសម្ដេច ព្រះអង្គទង រាជាធិរាជរាមាធិបតី) បានឡើងសោយរាជ្យនៅឆ្នាំ ១៦៣៥។ ប៉ុន្តែក្រោយមកទៀត រាជសម្បត្តិនេះបានធ្លាក់ក្នុងដៃបុត្រព្រះឧទ័យនាមបទុមរាជា (ឬ ព្រះអង្គនន់) ដោយសារមានការជ្រែករាជ្យ (១៦៣៩ - ១៦៤១)។ ដូចនេះចៅពញាចន្ទដែលត្រូវជាបុត្រពៅព្រះជ័យជេដ្ឋា មានព្រះទ័យក្រេវក្រោធជាខ្លាំង ក៏នាំបក្សពួកទៅធ្វើឃាតបទុមរាជា ហើយក៏ឡើងសោយរាជ្យ (១៦៤១ - ១៦៥៩)។ នៅឆ្នាំ ១៦៤៤ ព្រះពញាចន្ទបានចាប់ចិត្តប្រតិព័ទ្ធលើក្រមុំចាម នៅភូមិឃ្លាំងស្បែក ស្ថិតនៅលើត្រើយខាងលិចទន្លេសាប ចម្ងាយ ១០ គីឡូម៉ែត ខាងត្បូងកំពង់លួង។ ដំណឹងនេះធ្វើឲ្យប្រជារាស្ត្រក្នុងនគរមានការអាក់អន់ចិត្តជាខ្លាំង ក៏នាំគ្នាហៅថាព្រះរាមចូលសាសន៍ (ឯកសារខ្លះបាននិយាយថា ព្រះអង្គបានប្ដូរនាមពីពញាចន្ទមក អ៊ីប្រាហ៊ីម)។ ទ្រង់បានបោះបង់ជំនឿព្រះពុទ្ធសាសនា ប្រកាន់យកឥស្លាមសាសនា។ នៅក្នុងរាជវាំងឧដុង្គ គេឃើញមានមន្ត្រីចាមចូលមកធ្វើការជំនួសមន្ត្រីខ្មែរ។ ការប្រព្រឹត្តផ្ដេសផ្ដាសខុសទម្លាប់នាំឲ្យព្រះពញាចន្ទបាត់បង់ទំនុកចិត្ត និងការគាំទ្រពីប្រជារាស្ត្រខ្មែរ ហើយប្រការនេះធ្វើឲ្យបុត្រព្រះឧទ័យពីរអង្គ គឺ អង្គសូរ និងអង្គតន់មានឱកាសនឹងសងសឹក ដើម្បីដណ្ដើមរាជ្យសម្បត្តិ។ ក្សត្រទាំងពីរអង្គនេះបានដើរប្រមូលបក្សពួក និងប្រជារាស្ត្រដែលមានទឹកចិត្តស្អប់ព្រះរាមចូលសាសន៍។ លុះដល់ប្រមូលទាហានបានហើយ ទ័ពទាំងសងខាងក៏បានបើកសមរភូមិនៅសំរោងទងក្នុងឆ្នាំ ១៦៥៣។ តែទ័ពអង្គសូរ និងអង្គតន់ត្រូវទទួលបរាជ័យ។
- ១៦៣៥ អង្គទងរាជឬចៅពញានូ សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៦៣៥ ដល់ ឆ្នាំ១៦៣៩
- ១៦៣៥ អង្គនន់ សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៦៣៩ ដល់ ឆ្នាំ១៦៤១
- ១៦៤២ រាមាធិបតីទី១ សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៦៤២ ដល់ ឆ្នាំ១៦៥៩
- ១៦៤២ ព្រះអង្គសូរ សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៦៥៩ ដល់ ឆ្នាំ១៦៧២
- ១៦៤២ ស្តេច ពញ្ញា ច័ន្ទ ធ្វើគត់ព្រះបិតាខ្លួនឯង ដណ្តើមរាជ ដោយមានជំនួញពី ពួក ម៉ាឡេ ឥទ្ធិពលម៉ាឡេឡើងដល់កំពូល ដោយស្តេចនេះ ប្តូរសាសនាទៅជា អ៊ីប្រាហ៊ីម ។
- ១៦៤៣ ឆ្នាំ ១៦៤៣ និង ១៦៤៤ ស្តេច អ៊ីប្រាហ៊ីមធ្វើសង្រ្គាមជាមួយ ឥណ្ឌា ហូឡង់ ដោយសម្លាប់ពួក ហូឡង់ ១៥៦ នាក់ ចាប់រស់បាន ៥០នាក់ និង របួស ៨០ នាក់ ចំណែកកង័ទ័ពខ្មែរ ជាង ១០០០ នាក់ ស្លាប់។
- ១៦៥០ ឆ្នាំ ១៦៥០ ទ័ពខ្មែរ មានជំនួញពី កងទ័ពវៀតណាម បានសម្លាប់ ស្តេច អ៊ីប្រាហ៊ីម នៅគ្រុង វ៉េ ប្រទេសចម្បារ (វៀតណាមសព្វថ្ងៃ)
- ១៦៥១ ខេត្តព្រះសួគ៌ា Preah Suorkea Province Bà Rịa ១៦៥១
- ១៦៥១ បាត់់បង Daun Nay Province Đồng Nai ១៦៥១ - ១៦៩៩
- ១៦៥៤ នៅឆ្នាំ ១៦៥៥ អង្គសូរដែលមានបង្អែកពីក្សត្រីអង្គចូវ បានទៅពឹងទ័ពយួនដើម្បីវាយជាមួយទ័ពព្រះរាម (ពញាចន្ទ)។ ឆាកសង្គ្រាមជើងទឹកមួយបានផ្ទុះឡើងរវាងទ័ពយួន ដែលបញ្ជាដោយឧត្តមសេនីយអុង-ហ៊ាងធូ (អុង-បៀងធូ) និងទ័ពព្រះរាមនៅព្រែកតាទែន។ ព្រះរាមត្រូវទ័ពយួនចាប់បានហើយបញ្ជូនទៅឃុំឃាំងនៅក្រុងវ៉េ។ ដោយដឹងជាមុននូវគម្រោងការរបស់យួន ដើម្បីវាយយកក្រុងឧដុង្គព្រមទាំងមានបំណងចង់ត្រួតត្រាប្រទេសកម្ពុជាទាំងមូល ទើបអង្គសូរ និងអង្គតន់រៀបចំទ័ពដើម្បីទប់ទល់ នៅក្រុងឧដុង្គដូចគេស្មានមែន ប៉ុន្តែត្រូវបរាជ័យ ដកទ័ពទៅវិញ។ ឧត្ដមសេនីយយួនអុង-ហ៊ាងធូ មានការក្ដៅក្រហាយ ព្រោះវាយយកក្រុងឧដុង្គមិនបាន ក៏ចុះទៅប្រទេសយួន ដើម្បីក្រាបបង្គំថ្វាយស្ដេចយួន អំពីភាពរមិលគុណរបស់ខ្មែរ លុះជ្រាបដូចនេះហើយ ស្ដេចង្វៀងក៏បានបញ្ជាឲ្យគេដោះលែងព្រះរាម ឲ្យមកច្បាំងជាមួយអង្គសូរ និងអង្គតន់វិញ ប៉ុន្តែចៃដន្យអាក្រក់ ស្ដេចអង្គនេះត្រូវសុគតនៅតាមផ្លូវដោយជំងឺ។
- ១៦៥៩ ឆ្នាំ ១៦៥៩ ពួកអ្នកគាំទ្រ ស្តេច អ៊ីប្រាហ៊ីម ងើបបេះបោរ តែត្រូវបានបង្រ្កាបវិញ ដែលមានប្រមាណ ៣០០០ នាក់ជាខ្មែរ និង ចាម ជាង ៧០០ នាក់ ភៀស ទៅប្រទេសសៀម។
- ១៦៥៩ អង្គសូរបានឡើងសោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ ១៦៥៩ ដល់ ១៦៧២។ ស្ដេចអង្គនេះត្រូវព្រះរាជសុណិសានាមស្រីជ័យជេដ្ឋា (បុត្រអង្គនន់ទី១) ធ្វើឃាតហើយឡើងសោយរាជ្យ (១៦៧២ - ១៦៧៣) ដោយយកអង្គឡីជាមហេសីអង្គសូរ ដែលត្រូវជាព្រះមាតុច្ឆាធ្វើជាមហេសី។ ប៉ុន្តែបទុមរាជាបានត្រូវមហេសីអង្គសូរទៅពឹងចាមឲ្យមកធ្វើឃាតម្ដងវិញ។ ប្រទេសខ្មែរកើតវឹកវរដោយវិបត្តិផ្ទៃក្នុង ដែលបណ្ដាលមកពីការល្មោភអំណាចឥតឈប់ឈរ។ ប្រជារាស្ត្ររងទុក្ខវេទនាដោយសារសង្គ្រាមឥតស្រាកស្រាន្ត។ ពួកបរទេសដែលមករកស៊ីនៅស្រុកខ្មែរ នាំគ្នាំរត់ចោលហាងទំនិញ។ ឆ្លៀតឱកាសនេះ សៀមបានទាក់ទាញក្រុមហ៊ុនឥណ្ឌាខាងកើតរបស់អង់គ្លេសឲ្យមករកស៊ីនៅក្នុងប្រទេសសៀមវិញ ព្រោះប្រទេសសៀមមានសន្តិភាពល្អ។
- ១៦៦០ នាំ ១៦៦០ ដល់ ១៦៩២ ស្តេច ពោធិសួត្រ/ ពោធិសុទ្ធ ជាស្តេចទីមួយ កាន់សាសនាឥស្លាម។ ឆ្នាំ ១៦៧៥ ស្តេចចាម ឈ្មោះ ពោធិសុទ្ធ បានប្តូរទៅកាន់សាសនា ឥស្លាម និង និយាយភាសាឥស្លាមដែរ។ ចាប់តាំងពីពេលនោះមក អ្នកស្រាវជ្រាវរកឃើញថា ចាម បានលុបរូបមនុស្ស ចេញពី ទីសក្ការៈចោលទៅវិញ បំណងធ្វើឲ្យដូច សាសនាឥស្លាមពិតៗ !
- ១៦៩២ ឆ្នាំ ១៦៩២ ដល់ឆ្នាំ ១៦៩៧ កងទ័ពយួន វៀតណាម បានកានកាប់ទាំងស្រុកកំពង់ផែ នានារបស់ចម្ប៉ា។ លុះឆ្នាំ ១៦៩៣ មានស្តេចចាម និង ប្រជាជនប្រមាណ ៥,០០០ ភៀសខ្លួនចូលមកកម្ពុជា ម្តុំក្រុងលង្វែក ដោយបង្កើតជាសហគមន៍មួយដោយឡែក (សហគមន៍ ម៉ាឡេ) ខុសពី ពួកចាម ធម្មតា។
- ១៦៩៩ បាត់បង់ ខេត្តទួលតាមោក Tuol Ta Mouk Province Bình Phước ១៦៩៩
- ១៦៦៩ បាត់បង់ ខេត្តឈ្មោះថ្មី Chhmuh Thmei Province Tân An ១៦៦៩
- ១៦៦៩ បាត់បង់ ខេត្តព្រៃនគរ Prey Nokor Province Hồ Chí Minh ១៦៦៩ - ១៦៩៩
- ១៦៧២ ស្រីជ័យជេដ្ឋា សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៦៧២ ដល់ ឆ្នាំ១៦៧៣
- ១៦៧៣ កែវហ្វាទី២ រឺអង្គជី សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៦៧៣ ដល់ ឆ្នាំ១៦៧៥
- ១៦៧៣ នៅពេលដែលអង្គសូរសុគត ក្សត្រអង្គតន់ដែលជាអនុជ និងអង្គនន់ជាក្មួយ (កូនអង្គអិម) បានចុះទៅប្រទេសយួនដើម្បីសុំជំនួយទ័ព។ នៅពេលត្រឡប់ពីប្រទេសយួនមកវិញក្នុងឆ្នាំ ១៦៧៣ ក្សត្រទាំងពីរអង្គបានឃើញក្សត្រអង្គជីដែលត្រូវជាបុត្រច្បងរបស់អង្គសូរ កំពុងស្ថិតនៅក្នុងរាជសម្បត្តិនៅឡើយ ក៏កើតក្ដីត្រេកអរឥតឧបមា ព្រោះឃើញក្រុមញាតិវង្សរបស់ទ្រង់បានឡើងសោយរាជ្យ។ តែផ្ទុយទៅវិញ អង្គជីបែរជាមិនសប្បាយព្រះទ័យកើតក្ដីព្រួយបារម្ភព្រោះខ្លាចក្សត្រទាំងពីរលើកទ័ពយួនមកក្នុងពេលនេះដើម្បីដណ្ដើមរាជ្យសម្បត្តិទៅវិញ។ ការភ័ន្តច្រឡំនេះ បានតម្រូវឲ្យស្ដេចអង្គជីលើកទ័ពច្បាំងជាមួយអង្គតន់ជាមា និងអង្គនន់ជាប្អូន។ ទ័ពទាំងសងខាងបានប៉ះទង្គិចគ្នាយ៉ាងសាហាវ។ សង្គ្រាមចេះតែបន្តទៅមិនទាន់ដឹងឈ្នះចាញ់។ ចំណែកឯអង្គតន់បានប្រឈួនជាទម្ងន់ហើយក៏សុគតទៅ ដោយទុកឲ្យអង្គនន់ជាក្មួយបញ្ជាទ័ពជំនួស។ ឯស្ដេចអង្គជីក៏បានសុគតនៅឆ្នាំ ១៦៧៥ រួចព្រះអនុជនាមអង្គស៊ូក៏បានឡើងសោយរាជ្យជំនួស។ ស្ដេចអង្គនេះបានធ្វើឲ្យទ័ពយួនបរាជ័យ ហើយអង្គនន់ក៏បានរត់ទៅជ្រកកោនក្នុងប្រទេសយួនវិញ។ ប្រាំឆ្នាំក្រោយមក អង្គនន់បានត្រឡប់មកតាំងទីបន្ទាយជាថ្មីនៅជ្រោយចង្វាទល់មុខភ្នំពេញ រួចទើបចាប់ផ្ដើមវាយរំខានទីក្រុងឧដុង្គឥតឈប់ឈរ ប៉ុន្តែមិនបានទទួលជ័យជំនះធំដុំឡើយ។ អង្គស៊ូ បានទៅគង់នៅក្នុងរាជវាំងសំរោងទងដែលស្ថិតនៅចម្ងាយ ៣០ គីឡូម៉ែតពីឧដុង្គ ទុកតែព្រះមាតាឲ្យគង់នៅក្រុងឧដុង្គ។ អង្គនន់បានវាយចូលឧដុង្គបាននៅឆ្នាំ ១៦៨៤ រួចក៏ចាប់មាតាអង្គស៊ូមកឃុំទុកនៅក្នុងបន្ទាយជ្រោយចង្វារ។ ប៉ុន្តែក្រោយមកអង្គស៊ូបានចូលទៅរំដោះមាតាចេញដោយគ្មានការបង្ហូរឈាម។
- ១៦៧៥ ជ័យជេដ្ឋាទី៣ សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៦៧៥ ដល់ ១៦៨៨, ១៦៨៨ ដល់ ១៦៩៥, ១៦៩៦ ដល់ ឆ្នាំ១៦៩៩,១៧០០ដល់ ១៧០២,១៧០៣ដល់១៧០៦
- ១៦៩៥ នរាយណ៍រាមាធិបតីទី២ ឧទ័យរាជាអង្គយ៉ង សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៦៩៥ ដល់ ឆ្នាំ១៦៩៦
- ១៦៩៩ អង្គអិម សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ ១៦៩៩ ដល់១៧០០, ឆ្នាំ១៧១០ ដល់ ១៧២២
- ១៧០២ ធម្មរាជាទី៣ សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៧០២ ដល់ ១៧០៣, ១៧០៦ ដល់ ១៧០៩, ១៧៣៨ ដល់ ឆ្នាំ១៧៤៧
- ១៧០៦ ឧទ័យរាជាទី៣ សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៧០៦ ដល់ ឆ្នាំ១៨៣៤
- ១៧០៧ បាត់បង់ ខេត្តទឹកខ្មៅ Toek Khmao Province Cà Mau ១៧០៧
- ១៧០៧ បាត់បង់ ខេត្តក្រមួនស Kramuon Sa Kiên Giang ១៧០៧-១៧១៥ ១៧៥៧ - ១៧៥៨
- ១៧០៧ បាតបង់ ខេត្តពាម Peam Province Hà Tiên ១៧០៧ - ១៧១៥
- ១៧១៥ បាត់បង់ ខេត្តមាត់ជ្រូក Moat Chrouk Province Châu Đốcចន្លោះ ១៧១៥ - ១៧៥៧
- ១៧១៥ បាត់បង់ ខេត្តពាមបារាជ Peam Barach Province Long Xuyên ១៧១៥ - ១៧៥៧
- ១៧២២ សត្ថាទី២ សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៧២២ ដល់ ១៧២៩, ១៧២៩ ដល់ ១៧៣៧ ដល់ ឆ្នាំ១៧៣៩
- ១៧៣១ បាត់បង់ ខេត្តមេស Mei Sar Province Tiền Giang ១៧៣១ - ១៧៣២
- ១៧៣១ បាត់បង់ ខេត្តកោះគង Province Gò Công ១៧៣១
- ១៧៣១ បាត់បង់ ខេត្តព្រះត្រពាំង Preah Trapeang ProvinceTrà Vinh ចន្លោះ ១៧៣១ - ១៧៥៨
- ១៧៣១ បាត់បង់ ខេត្តលង់ហោរ Lung Haor Province Vĩnh Long ១៧៣១ - ១៧៣២
- ១៧៣២ បាត់បង់ ខេត្តកំពង់ឫស្សី Kampong Russei Province Bến Tre ១៧៣២
- ១៨៣៤ ក្សត្រីអង្គម៉ី សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៨៣៤ ដល់ ឆ្នាំ១៨៤០
- ១៨៤០ អង្គដួង សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៨៤០ ដល់ ឆ្នាំ១៨៦០។
- ១៧៤៧ ធម្មរាជាទី៤ សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៧៤៧
- ១៧៤៨ អង្គទង សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៧៤៧ ដល់ ឆ្នាំ១៧៤៨,១៧៥៦ ដល់១៧៥៧
- ១៧៤៩ អង្គស្ងួន សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៧៤៩ ដល់ ឆ្នាំ១៧៥៥
- ១៧៥៧ បាត់បង់ ខេត្តផ្សារដែក Phsar Dek Province Sa Đéc ១៧៥៧
- ១៧៥៨ ឧទ័រាជាទី២ សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៧៥៨ ដល់ ឆ្នាំ១៧៧៥
- ១៧៥៨ បាត់បង់ ខេត្តព្រែកឫស្សី Prek Russei Province Cần Thơ & Vị Thanh ១៧៥៨
- ១៧៥៨ បាត់បង់ ខេត្តឃ្លាំង Mei Sar Province Sóc Trăng ១៧៥៨
- ១៧៦៩ បាត់បង់ ខេត្តកំពង់គោ Kampong Ko Province Long An ១៧៦៩
- ១៧៧០ បាត់បង់ ខេត្តរោងដំរី Raung Damrei Province Tây Ninh ១៧៧០
- ១៧៧៥ អង្គនន់ សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៧៧៥ ដល់ ឆ្នាំ១៧៧៩
- ១៧៨៣ ឆ្នាំ ១៧៨៣ ស្ដេចសៀមបានតែងតាំងមន្ត្រីបីនាក់ មានឈ្មោះ បែន កែប និងកន ដោយខុសច្បាប់ ឲ្យធ្វើជាចៅហ្វាយខេត្តបាត់ដំបង និងពោធិ៍សាត់។ ដើម្បីបំពេញបំណងចៅហ្វាយសៀម មន្ត្រីទាំងនោះក៏បានសរសេរសំបុត្រមួយដោយចាត់ឲ្យមន្ត្រីសៀមយកមកថ្វាយព្រះអង្គអេងនៅឧដុង្គ មានសេចក្តីថា យើងទាំងអស់គ្នាប្រាថ្នាចង់ឲ្យព្រះចៅសៀមផ្ញើសារមកឲ្យស្ដេចស្រុកខ្មែរ ដើម្បីបញ្ចូលខេត្តបាត់ដំបង មហានគរ និងចុងកាល់ ទៅក្នុងទឹកដីសៀមដើម្បីជាកិច្ចតបស្នងដល់ព្រះចៅសៀម ដែលបានចិញ្ចឹមបីបាច់ថែរក្សាព្រះអង្គ (អង្គអេង) នៅពេលដែលព្រះអង្គបានរស់នៅក្នុងស្រុកសៀម។ លុះអានសំបុត្រនោះចប់ហើយ ព្រះអង្គអេង មានការក្ដុកក្ដួលក្នុងព្រះទ័យដោយនឹកស្ដាយទឹកដីយ៉ាងក្រៃលែងរួចក៏បានផ្ញើរសារត្រឡប់ទៅឲ្យសៀមវិញដែលមានសេចក្តីថា ខេត្តទាំងនេះរួមគ្នាបានជាទឹកដីមួយភាគធំរបស់ប្រទេសកម្ពុជា បើខ្មែរលើកខេត្តទាំងនោះទៅឲ្យព្រះចៅសៀម នោះប្រទេសកម្ពុជានៅសល់តែចម្រៀកដីមួយដ៏តូច មិនសក្ដិសមឈ្មោះជាប្រទេសឡើយ។ ចម្លើយរបស់ស្ដេចអង្គអេង ធ្វើឲ្យព្រះចៅរាមាទី១ ក្រេវក្រោធជាខ្លាំង រួចក៏ប្រើពាក្យគំរាមកំហែងនៅក្នុងសារមួយដែលផ្ញើជាលើកចុងក្រោយថា បើមហាក្សត្រខ្មែរមិនព្រមកាត់ខេត្តទាំងនោះទៅឲ្យសៀមទេនោះ ប្រទេសយើងទាំងពីរនឹងក្លាយជាសត្រូវនឹងគ្នា។ ប្រទេសកម្ពុជាពេលនោះបានបាត់បង់ពួកមន្ត្រីដែលមានសមត្ថភាព និងស្មោះត្រង់ ចំណែកឯវិស័យការពារប្រទេស យើងក៏គ្មានទ័ពសម្រាប់ការពារខ្លួនទប់ទល់នឹងការវាយលុកណាមួយពីខាងក្រៅ។ ចំណែកឯវិស័យសេដ្ឋកិច្ចទៀតសោត បានធ្លាក់ចុះដុនដាបដោយសង្គ្រាមក្នុងស្រុក។ កត្តាអស់ទាំងនេះដែលធ្វើឲ្យព្រះអង្គពុំហ៊ានតបតនឹងការលោភលន់របស់សៀម ក៏សូមអង្វរឲ្យព្រះចៅសៀមយកខេត្តទាំងនោះតែក្នុងខណៈដែលព្រះចៅសៀម (រាមាទី១) មានព្រះជន្មនៅឡើយ។ លុះដល់ព្រះអង្គសុគត ខ្មែរសុំយកខេត្តនេះមកបញ្ចូលក្នុងនគរកម្ពុជាដូចដើមវិញ។ ខេត្តទាំងនោះត្រូវធ្លាក់ទៅក្នុងកណ្ដាប់ដៃសៀមនៅឆ្នាំ ១៧៩៥ ដោយសារមន្ត្រីក្បត់ជាតិល្ងង់ខ្លៅឆ្កួតវង្វេងនឹងបុណ្យសក្តិ ភ្លេចគិតដល់កំណើតខ្លួន។
- ១៧៧៩ អង្គអេង សោយរាជ្យចាប់ពីឆ្នាំ១៧៧៩ ដល់ ឆ្នាំ១៧៩៦
- ១៧៧៩ នៅចុងឆ្នាំ ១៧៧៩ ព្រះអង្គអេងបានត្រូវលើកឲ្យគ្រងរាជ្យក្នុងព្រះជន្ម ៧ ព្រះវស្សា។ ប៉ុន្តែកិច្ចការផែនដីស្ថិតនៅក្នុងដៃចៅហ្វ៊ាមូទាំងអស់។
- ១៧៩០ ឆ្នាំ ១៧៩០ ពួកចាមធ្វើបដិវត្តន៍នៅ តៃ សឺន ជាមួយពួក វៀតណាម ទទួលបរា៉ជ័យ ក៍នាំប្រជាជនដ៍ច្រើនដំផុត មកកម្ពុជា ដែលឆ្នាំ ១៨៣១ ពួកគេបានសាងសង់វិហារធំជាងគេ មួយនៅ ច្រាំង ចំរៈ គឺវិហារ Noor Alishan ពួកគេមិនចូលរួមជាមួយ សហគមន៍ខ្មែរទេ ជាពិសេស ក្នុងពេល ទ័ពយួន ឈ្លានពានកម្ពុជាឆ្នាំ ១៨៣០ គេរើសទាហាន បានតែទាហាន ស៊ីឈ្នួលចាម ប៉ុណ្ណោះ។
- ១៧៩៤ ព្រះអង្គអេងបានរៀបអភិសេកនៅក្នុងព្រះជន្ម ២២ វស្សានៅទីក្រុងបាងកក។ គ្រឿងបញ្ចក្សេតជាពិសេសគឺព្រះខ័ឌ្គរាជ្យដែលចៅហ្វ៊ាបែនបានលួចយកទៅឲ្យសៀម ក៏ត្រូវបង្វិលមកឲ្យខ្មែរវិញ នៅដើមខែ មីនា ១៧៩៤។ ព្រះអង្គអេងទ្រង់យាងចូលមកក្នុងនគរតាមផ្លូវគោកឆ្លងកាត់ខេត្តបាត់ដំបង ពោធិ៍សាត់ និងកំពង់ឆ្នាំង អស់រយៈពេល ២១ ថ្ងៃ។ នៅសងខាងផ្លូវមានប្រជារាស្ត្រឈរទទួលស្វាគមន៍ហ៊ោកញ្ជ្រៀវយ៉ាងខ្លាំង។ នៅរាជវាំងឧដុង្គ ពួកមន្ត្រីបាននាំគ្នារៀបចំពិធីទទួលយ៉ាងអឹកធឹក ដើម្បីទទួលព្រះមហាក្សត្រថ្មី។ ប៉ុន្តែមានមន្ត្រីក្បត់ខ្លះដូចជា បែន កែប និងកន ដូចជាពុំសូវពេញចិត្ត ក៏ធ្វើជាទទួលរាក់ទាក់ទាំងបង្ខំចិត្ត។ នៅក្នុងរជ្ជកាលព្រះអង្គ ប្រជារាស្ត្រនៅក្នុងនគរហាក់ដូចជាបានសុខស្រួល លើកលែងតែខេត្តភាគខាងត្បូង រាស្ត្រខ្មែរត្រូវរងទុក្ខវេទនាដោយសារគូបដិបក្ខយួន គឺពួកចលនាតៃសឺន និងពួកស្ដេចង្វៀនតែងតែយកប្រទេសខ្មែរធ្វើជាសមរភូមិ។ ប្រជារាស្ត្រខ្មែរត្រូវជាប់កំណែនទ័ព ដោយសារស្ដេចខ្មែរកែនទៅជួយយួន ខ្មែរជាអ្នកផ្ដល់ស្បៀង និងដឹកជញ្ជូនឲ្យយួន។ បក្សពួកយួនដែលឈ្លោះគ្នានៅលើទឹកដីខ្មែរ បានបង្កវិនាសកម្មដល់អាយុជីវិត ទ្រព្យសម្បត្តិ ដុតបំផ្លាញផ្ទះសម្បែង និងឆក់ប្លន់ទ្រព្យសម្បត្តិរបស់ខ្មែរឥតឈប់ឈរ។ ជួនកាលទៀតសមរភូមិបានធ្វើឡើងនៅរដូវវស្សា នាំឲ្យការស្ទូងដករាំងស្ទះ បណ្ដាលឲ្យខ្មែរដាច់ស្បៀងគ្មានអ្វីចិញ្ចឹមគ្រួសាររហូតដល់ដាច់ពោះស្លាប់ក៏មាន។
- ១៧៩៦ ព្រះបាទអង្គឌួង (ឆ្នាំ១៧៩៦-ឆ្នាំ១៨៦០) ព្រះហរិរក្សារាមាឥស្សរាធិបតីអង្គឌួង ឬព្រះបាទអង្គអង្គឌួងត្រូវជាព្រះរាជបុត្រពៅរបស់ព្រះបាទនរាយណ៍រាជាទី៣ អង្គអេង។ ព្រះបាទអង្គឌួងត្រូវបាននាយម៉ឺនសព្វមុខមន្ត្រី និងពញាបឌិនតេជោ យាងព្រះអង្គឱ្យឡើងសោយរាជ្យសម្បត្តិ។ ព្រះអង្គបានទៅគង់នៅ ព្រះបរមរាជវាំងឃ្លាំងស្បែក ដែលប្រជារាស្រ្តសង់ថ្វាយព្រះអង្គនៅក្បែរពញាឭ។
- ១៧៩៦ ខែ មីនា ១៧៩៦ ព្រះអង្គអេងបានផ្ទេរកិច្ចការប្រទេសទៅឲ្យឧបរាជប៉ុក រួចក៏យាងទៅកាន់រាជធានីបាងកក ក្នុងបំណងសុំឲ្យព្រះចៅសៀមប្រគល់ខេត្តខ្មែរមកវិញ។ តែស្ដេចសៀមធ្វើឫកក្រអឺតក្រទមមិនព្រមស្ដាប់សេចក្ដីទទូចអង្វរឡើយ។ បន្ទាប់ពីគង់នៅប្រទេសសៀមមិនបានផ្លែផ្កាមកព្រះអង្គក៏បានយាងនិវត្តន៍ចូលប្រទេសវិញ នៅខែ ឧសភា ឆ្នាំ ១៧៩៦។ ប្រាំពីរខែក្រោយមក ព្រះអង្គក៏សុគតនៅរាជធានីឧដុង្គដោយជំងឺគ្រុនចាញ់។ ចាប់ពីឆ្នាំ ១៧៩៦ ដល់ ១៨០៥ មក កិច្ចការប្រទេសស្ថិតនៅក្នុងដៃចៅហ្វ៊ាប៉ុក។ មន្ត្រីប៉ុកបានបញ្ជាឲ្យគេសង់ចេតិយ៍នៅលើកំពូលភ្នំឧដុង្គប៉ែកខាងកើតសម្រាប់ដាក់អដ្ឋិធាតុព្រះអង្គអេង។ ពេលព្រះអង្គអេងចូលទិវង្គត ព្រះអង្គចន្ទជារាជបុត្រទើបតែមានព្រះជន្មបាន ៦ វស្សា ដូចនេះកិច្ចការប្រទេសជាតិត្រូវមន្ត្រីប៉ុកជាអ្នកទទួលបន្ទុក។
- ១៨០៦ ព្រះអង្គចន្ទដែលជាបុត្ររបស់ព្រះបាទអង្គអេង បានរៀបអភិសេកនៅឆ្នាំ ១៨០៦ នៅទីក្រុងបាងកក ដែលមាននាមសម្រាប់រាជ្យថាឧទ័យរាជា។ ព្រះអង្គត្រូវយាងមកសោយរាជ្យនៅឧដុង្គវិញ។ នៅស្រុកសៀមឯនោះវិញ ស្ដេចសៀមឈ្មោះតាកស៊ីនបានចូលទិវង្គតនៅឆ្នាំ ១៨០៩។ រាជសម្បត្តិត្រូវប្រគល់ឲ្យបុត្រឈ្មោះរាមាទី២។ ព្រះអង្គចន្ទទ្រង់បានចាត់ព្រះអនុជ និងមន្ត្រីខ្មែរខ្លះទៅចូលរួមក្នុងពិធីបុណ្យសពស្ដេចសៀម។ ចំណែកឯនៅខេត្តបាត់ដំបងឯណោះវិញ អភ័យធីបែសបែនបានស្លាប់នៅឆ្នាំ ១៨០៩ ដែរ។ ព្រះចៅរាមាទី២ បានតែងតាំងកូនប្រុសមន្ត្រីបែន ឈ្មោះវិបុលរាជបែន ជាចៅហ្វាយខេត្តបាត់ដំបងជំនួសឪពុក។ ការតែងតាំងមន្ត្រីថ្នាក់ខេត្តនេះបានស្ដែងឲ្យឃើញការកាន់កាប់ខេត្តភាគខាងលិចយ៉ាងស៊ប់ ដោយបង្កើតបែបផែនរដ្ឋបាលតាមបែបសៀម។ នៅឆ្នាំ ១៨១០ ព្រះអង្គចន្ទបានទទួលដំណឹងពីអយ្យកោថា មានមន្ត្រីពីរនាក់ឈ្មោះក្រឡាហោមមឿង និងចក្រីកែប បានផ្សំគំនិតគ្នាដើម្បីធ្វើឃាតព្រះអង្គ។ ជ្រាបដូចនេះហើយ ស្ដេចអង្គចន្ទបានប្រគល់កិច្ចការទៅឲ្យមន្ត្រីតីរៀបចំផែនការសម្លាប់មន្ត្រីទាំងពីរនាក់។ ពេលនោះតីបានទៅពឹងជ្វាម្នាក់ឈ្មោះទួនវ៉ា។ រឿងអាស្រូវនេះបានលេចឮទៅដល់ប្រជារាស្ត្រទូទាំងនគរ ដែលកើតក្ដីអាណិតអាសូរដល់មន្ត្រីទាំងពីរនេះ ព្រោះគេយល់ថាជាមន្ត្រីល្អ។
- ១៨១៥ នៅក្នុងរជ្ជកាលព្រះអង្គចន្ទ មានព្រឹត្តិការណ៍មួយកើតឡើងក្នុងខេត្តកំពង់ចាម។ យួនឈ្មោះឧត្ដមសេនីយអុងតាគុនបានបញ្ជាឲ្យអង្គចន្ទកាប់ឈើហ៊ុបល្អៗ នៅភ្នំហាន់ជ័យ ដើម្បីយកទៅស្រុកយួន។ ប្រជារាស្ត្រខ្មែរត្រូវជាប់កំណែនទាំងមនុស្ស ទាំងសត្វដើម្បីយកទៅកាប់ឈើ ចាំងឈើ និងដឹងជញ្ជូន។ យួនបានប្រើខ្មែរដោយវាយវាត់នឹងរំពាត់ បង្ខំឲ្យធ្វើការតាំងពីព្រលឹមទល់ព្រលប់ ទាំងមនុស្សទាំងសត្វអស់រយៈពេលពី ៥ ទៅ ៦ ខែ រហូតងាប់សត្វពាហនៈអស់។ ចំណែកឯមនុស្សវិញ អ្នកខ្លះក៏ស្លាប់ដោយជំងឺគ្រុនចាញ់ និងរាករូស អ្នកខ្លះត្រូវឈឺបាក់កម្លាំង ដោយសារការងារធ្ងន់ធ្ងរពេក។ នៅចំពោះមុខទារុណកម្មនេះ គេពុំឃើញមានស្ដេច ឬមន្ត្រីណាហ៊ានបញ្ចេញប្រតិកម្មអ្វីឡើយ។
- ១៨១៥ ព្រឹត្តិការណ៍មួយទៀតដែលគួរឲ្យខ្មែរឈឺចាប់ គឺយួនបានកែនកម្មករខ្មែរឲ្យជីកព្រែកពីរនៅឆ្នាំ ១៨១៥ ឧត្ដមសេនីយអុងតាគុនបានបញ្ជាព្រះអង្គចន្ទកែនរាស្ត្រខ្មែរឲ្យ ជីកព្រែកវិញតេ ខ្មែរហៅថាព្រែកជីក ឬព្រែកយួនដែលភ្ជាប់ពីមាត់ជ្រូក ទៅពាម ទម្លាក់ទៅក្នុងសមុទ្រចិនមានប្រវែង ៥៣ គីឡូម៉ែត ទទឹង ៣៣ ម៉ែត។ ព្រែកជីកមួយទៀត ឈ្មោះព្រែកវិញអាន ខ្មែរហៅថាឡុងសែន ភ្ជាប់ពីទន្លេបាសាក់ទៅមេគង្គមានប្រវែង ១៤ គីឡូម៉ែត។ យួនបានបែងចែករាស្ត្រខ្មែរជាក្រុម ហើយបង្ខំឲ្យខ្មែរធ្វើការតាំងពីព្រលឹមទល់ព្រលប់មិនអាចឈប់សម្រាកបាន។ នៅពេលនោះហើយ ដែលគេហៅថាសម័យតែអុង ព្រោះយួនយកខ្មែរទៅកប់ទាំងរស់យកក្បាលធ្វើជាមុំចង្ក្រាន។ រីឯបាយទឹកដាំនឹងទឹកមានជាតិកំបោរ ធ្វើឲ្យមានជំងឺរាករូសរហូតដល់ស្លាប់។ ដោយខ្វះទឹកស្អាតទទួលទាន ខ្មែរមួយចំនួនត្រូវស្លាប់នៅលើការដ្ឋានគួរឲ្យអាណោចអាធ័ម។ ពេលជីកព្រែករួច យួនក៏បង្ហូរទឹកចូលមិនឲ្យខ្មែរដឹង បណ្ដាលឲ្យខ្មែរស្លាប់ជាច្រើនដោយសារលង់ទឹក។ រឿងដែលគ្រោះថ្នាក់ចំពោះប្រទេសជាតិ គឺនៅក្រោយពេលស្ដេចអង្គចន្ទសុគតនៅឆ្នាំ ១៨៣៤ ព្រោះស្ដេចអង្គនេះគ្មានបុត្រាដើម្បីស្នងរាជ្យមានតែបុត្រី ៤ អង្គ គឺក្សត្រីអង្គប៉ែន អង្គម៉ី អង្គពៅ និងអង្គស្ងួន ដែលមិនអាចមានកម្លាំងទប់ទល់នឹងល្បិចលេបត្របាក់ទឹកដីរបស់យួនបាន។ ចំណែកព្រះអង្គអឹម និងអង្គឌួងត្រូវសៀមនាំយកទៅឃុំឃាំងនៅបាងកក។
- ១៨១៦ ព្រែកជីកវិញតេ ត្រូវបានជីកនៅឆ្នាំ១៨១៦ ដែលខ្មែរចាំមិនភ្លេចសោះ គឺមេទ័ពយួន បញ្ជាខ្មែរ កែនកម្កាំង៥០០០នាក់ និង យួន ៥០០០នាក់ អោយជីកព្រែកនោះ ដែលមានបណ្ដោយ ៥៣គីឡូម៉ែត្រ ទទឹង ៣៣ម៉ែត្រ ជម្រៅ ២ម៉ែត្រ ៦០សង់ទីម៉ែត្រ ស្ទើរគ្រប់ទីកន្លែងគឺចាប់ពី ខេត្តមាត់ជ្រូក ទៅដល់ ខេត្តពាម ដែលយួនហៅថា ព្រែកជីកវិញតេ។ ការជីកព្រែកនេះគឺ ក្នុងគោលបំណង លេបយកទឹកដីខ្មែរ អោយចែកជាខ្មែរកណ្ដាល និងខ្មែរកម្ពុជាក្រោម ងាយស្រួលគ្រប់គ្រង។ រួចធ្វើជាព្រំប្រទល់ដែនដីខ្មែរ និង ដែនដីកូសាំងស៊ីនផង ហើយយួនចាត់ទុកដីណាដែលនៅខាងត្បូងព្រែកជារបស់ខ្លួន។ក្នុងរាជ្យព្រះបាទ អង្គចន្ទទី២(ព្រះឧទ័យរាជា) ឆ្នាំ១៨០៦ ដល់ ឆ្នាំ១៨៣៤ រួចបន្តដល់ រាជ្យក្សត្រីអង្គម៉ី ឆ្នាំ១៩៣៤ ដល់់ ឆ្នាំ១៨៤០ទើបជិកចប់សព្វគ្រប់។
- ១៨១៩ នៅក្នុងការគ្រប់គ្រងរបស់ខ្លួនមន្ត្រីប៉ុកបានលើកទ័ពទៅជួយសៀម នៅពេលដែលស្ដេចភូមាឈ្មោះ ប៉ូដាវប៉ាយា វាយលុកប្រទេសសៀមពីប៉ែកខាងជើងនៅចន្លោះឆ្នាំ ១៧៨២ - ១៨១៩។ ស្ដេចយួនក៏បានបញ្ជាឲ្យខ្មែរកែនទ័ពចំនួន ១០ ពាន់នាក់នៅឆ្នាំ ១៧៩៩ នៅតាមខេត្តព្រៃវែង បាភ្នំ រំដួល និងស្វាយទាប បញ្ជាដោយឧកញ៉ាវាំងឈ្មោះឡុង ដើម្បីជួយស្ដេចង្វៀង ប្រឆាំងនឹងចលនាតៃសឺន។ ទ័ពខ្មែរធ្វើដំណើរកាត់ប្រទេសទៅទិសខាងជើងតាមតំបន់ព្រៃក្រាស់ដែលសម្បូរជំងឺគ្រុនចាញ់ រួចចុះមកតាមទិសខាងជើងក្នុងខេត្តង៉ែអាន ដោយបានធ្វើឲ្យទ័ពតៃសឺនបរាជ័យ រួចក៏ត្រឡប់មកប្រទេសវិញនៅឆ្នាំ ១៨០២។
- ១៨៣៣ ប្រទេសអណ្ណាម ដែលធ្លាប់បានគ្រប់គ្រងមកលើខ្មែរផ្តាច់មុខ តាំងពីឆ្នាំ១៨៣៣ មក គេមិនសុខចិត្តឲ្យមានព្រះមហាក្សត្រដែលគេយល់ថា ស្ថិតក្រោមការជួយជ្រោមជ្រែងរបស់សៀម តែម្នាក់ឯងឲ្យឡើងសោយរាជ្យនៅកម្ពុជា នោះទេ។ ក្នុងរយៈពេល ៧ឆ្នាំ ពោលគឺពីឆ្នាំ១៨៤០ ដល់ឆ្នាំ១៨៤៧ យួន បានប្រើគ្រប់មធ្យោបាយ ដើម្បីធ្វើយ៉ាងណាគ្រប់គ្រងកម្ពុជា ឡើងវិញ ព្រោះការដែលគេបានរបូតកម្ពុជា ចេញពីកណ្ដាប់ដៃ ដោយសារការបះបោររបស់ខ្មែរ បានធ្វើឲ្យគេមានការសោកស្ដាយយ៉ាងខ្លាំង រហូតដល់មន្ត្រីកំពូលរបស់អណ្ណាម ឈ្មោះ ទ្រឿង មិញយ៉ាង បានលេបថ្នាំសម្លាប់ខ្លួន ដោយតូចចិត្តថា ខ្លួនមិនអាចគ្រប់គ្រងយកកម្ពុជា បាន និងម្យ៉ាងប្រហែលជាខ្លាចអធិរាជអណ្ណាម ស្តីបន្ទោសទៀតផង។
- ១៨៣៤ យួនបានលើកក្សត្រីអង្គម៉ី (១៨៣៤ - ១៨៤០) ឲ្យឡើងសោយរាជ្យ នៅកោះស្លាកែត ។ ប៉ុន្តែកិច្ចការប្រទេសជាតិត្រូវធ្លាក់ទៅក្នុងដៃឧត្ដមសេនីយយួន ឈ្មោះទ្រឿងមិញយ៉ាង។ យួនបានរៀបចំប្រព័ន្ធរដ្ឋបាលខ្មែរជាថ្មីទៅតាមបែបផែនរដ្ឋបាលយួន តាំងពីថ្នាក់ខេត្តដល់ស្រុក ព្រមទាំងយកពន្ធដារធ្ងន់ធ្ងរពីប្រជារាស្ត្រខ្មែរ។ ខេត្តខ្មែរនីមួយៗត្រូវប្ដូរឈ្មោះពីខ្មែរទៅយួន គ្រប់គ្រងដោយចៅហ្វាយខេត្តខ្មែរម្នាក់ និងអមដោយមន្ត្រីយួនម្នាក់ ដើម្បីងាយស្រួលក្នុងការអនុវត្តតាមផែនការលេបទឹកដី។ ឧទាហរណ៍ ខេត្តសំរោងទង ទៅជា ឡុងតូន ឧដុង្គទៅជាបាកកូណាម ស្រុកឃ្លាំង ទៅជាស្រុកត្រាំង ភ្នំពេញទៅជាណាមវ៉ាង។ យួនអនុវត្តផែនការលុបបំបាត់ប្រពៃណី និងវប្បធម៌ខ្មែរចោលដូចជាបង្ខំខ្មែរឲ្យស្លៀកពាក់អាវផាយ បំបាត់ព្រះពុទ្ធសាសនាបែបហីនយាន ឲ្យមកកាន់មហាយានដូចយួនដែរ គឺកោរសក់ទុកចិញ្ចើម ប្ដូរចីពរទៅស្លៀកពាក់ខោអាវផាយពណ៌ឈាមជ្រូក ពេលសូត្រធម៌មានវាយត្រដោកផង ដែលខ្មែរតែងហៅថា វាយក្បាលត្រី។ ពេលនោះមានមន្ត្រីខ្មែរ និងអ្នកស្នេហាជាតិខ្មែរបានងើបបះបោរ ហើយត្រូវយួនសម្លាប់ឥតញញើតដៃ។ យួនបានចាប់ក្សត្រីទាំងបីអង្គយកទៅខេត្តលង់ហោរ។ ចំណែកឯក្សត្រីអង្គប៉ែនត្រូវយួនធ្វើឃាតដោយចោទថាចូលដៃនឹងសៀម។ ដំណឹងនេះមិនស្ងាត់ឡើយ ខ្មែរក្នុងនគរនាំគ្នាបះបោរព្រោះយល់ថាយួន ចង់រំលាយនគរខ្មែរឲ្យសាបសូន្យ រួចក៏នាំគ្នាទៅកាប់សម្លាប់យួនអស់ជាច្រើន។ ដោយយល់ស្ថានភាពប្រទេសជាតិធ្លាក់ក្នុងភាពអស់សង្ឃឹម ទើបពួកនាម៉ឺនសព្វមុខមន្ត្រី និងប្រជារាស្ត្របានមូលមតិគ្នាយាងក្សត្រអង្គឌួងឲ្យវិលពីប្រទេសសៀមចូលព្រះនគរ ដើម្បីបង្រួបបង្រួមជាតិ និងកសាងប្រទេសឡើងវិញ។
- ១៨៣៤ ពោលគឺប្រមាណជា ៣០ឆ្នាំមុនពេលបារាំងចូលមកដាក់អាណានិគមនៅឥណ្ឌូចិន កម្ពុជាបានបាត់បង់ទឹកដីកម្ពុជាក្រោមស្ទើរតែទាំងស្រុង (លើកលែងតែស្រុកទ្រាំង ដែលបាត់បង់នៅឆ្នាំ១៨៤០)។
- ១៨៤០ តាមការស្នើសុំរបស់ប្រជានុរាស្ត្រ និងមន្ត្រីខ្មែរ ព្រះបាទអង្គឌួង ត្រូវបានស្ដេចសៀម អនុញ្ញាតឲ្យយាងចូលមកកម្ពុជា នៅឆ្នាំ១៨៤០ ដើម្បីឲ្យព្រះអង្គឡើងសោយរាជ្យបន្តពីក្សត្រីអង្គម៉ី ដែលត្រូវបានអណ្ណាម លើកបន្តុប។ តែទោះយ៉ាងណាក៏ដោយ គេត្រូវរង់ចាំដល់ឆ្នាំ១៨៤៧ ទើបព្រះបាទអង្គឌួង អាចឡើងគ្រងរាជ្យជាផ្លូវការ ដោយមានការយល់ព្រមទាំងពីរភាគីសៀម និងអណ្ណាម។
- ១៨៤០ ឆ្នាំ ១៨៤០ ព្រះអង្គឌួងបានគ្រងរាជ្យនៅ វាំងស្បែក ស្រុកពញាឮ លុះដល់ឆ្នាំ ១៨៤៧ ទើបទ្រង់បានត្រូវអភិសេកឲ្យឡើងសោយរាជ្យជាព្រះមហាក្សត្រនៅឧដុង្គ។ ក្នុងនាមជាព្រះរាជាដែលគិតដល់អាយុជីវិតជាតិ ព្រះអង្គមានព្រះទ័យសោកស្ដាយជាខ្លាំង នៅពេលទ្រង់ជ្រាបថាមានទឹកដីខ្មែរជាច្រើនបាត់បង់ទៅសៀម និងយួន។ ប៉ុន្តែដោយប្រទេសខ្មែរស្ថិតនៅក្នុងស្ថានភាពសេដ្ឋកិច្ចទន់ខ្សោយ និងខ្ទេចខ្ទាំដោយសង្គ្រាមផ្ទៃក្នុង ទើបព្រះអង្គមិនអាចរកកម្លាំងដើម្បីដណ្ដើមទឹកដីទាំងនោះមកវិញ។ ម្យ៉ាងទៀត ដើម្បីរំដោះប្រទេសឲ្យរួចផុតពីការបែងចែករបស់យួន និងសៀម មានតែមធ្យោបាយមួយគឺពឹងមហាអំណាចអឺរ៉ុបណាមួយ ដើម្បីបង្ក្រាបសត្រូវទាំងពីរឲ្យចេញផុតពីទឹកដីខ្មែរ។ ស្នាព្រះហស្ថរបស់ព្រះបាទអង្គឌួងមាន៖
- ១៨៤០ បាត់បង់ ខេត្តពលលាវ Pol Leav Province Bạc Liêu ១៨៤០
- ១៨៤១ ចំណែកឯពញាបឌិនតេជោស្ថិននៅក្នុងប្រទេសខ្មែរសិន ដើម្បីចាំជួយធ្វើអន្តរាគមន៍ឱ្យទាន់ពេលវេលា បើមានការចាំបាច់។ ឯកសារយួនមួយបាននិយាយថា នៅពេលនោះ ប្រទេសចឹងឡាប់(ប្រទេសខ្មែរ) ពួកអ្នកស្រុករួមគ្នា និងពួកសៀមបានធ្វើការប្រយុទ្ធគ្នាយ៉ាងខ្លាំងក្លា។ ទ័ពយួនទប់មិនជាប់ ជាហេតុធ្វើឱ្យរាជការយួន មានសេចក្តីព្រួយបារាម្មណ៍យ៉ាងខ្លាំង។ នៅខាងដើមរជ្ជកាលស្តេចធៀវទ្រី (១៨៤១) នាម៉ឺនឈ្មោះ តាក្វាងគី បានទូលសូមបោះបង់ចោលប្រទេសចឹងឡាប់ ដកថយទៅចាំនៅមាត់ជ្រូកវិញ។ ស្តេចយួនទ្រង់ជឿតាម ហើយបញ្ជាឱ្យលោក ទ្រឿង មិញ យ៉ាងដកទ័ពចេញពីស្រុកខ្មែរ។ លុះមកដល់មាត់ជ្រូកលោកឈឺចិត្តពេក ធ្លាក់ឈឺហើយទទួលមរណភាពទៅ។ នៅក្នុងពេលតំណាលគ្នានោះនៅស្រុកក្រោម មានការតស៊ូរបស់លោក ឡឹម សោម និងព្រះសង្ឃ។ ចំពោះរឿងនេះឯកសារខ្លះបានបញ្ជាក់ថា លោក ឡឹម សោម ឬទេស្សា សោម មានទ័ពនៅ ស្រុកចាបភ្លើងក្នុងខេត្តព្រះត្រពាំង ក្នុងបំណងសងសឹកជួសលោកចៅហ្វាយ គុយ និងដេញកំចេត់ពួកសត្រូវ ឱ្យចេញផុតពីទឹកដីពីដូនតារបស់លោក។ ដោយមានសេនា ឯកប្រុញ និងម៉ឺន សោមជួយយ៉ាងសកម្មផងលោកបានលើកទ័ពទៅដល់ថ្លោរដូង សម្លាប់បានយួនជាច្រើនតែនៅទីបំផុតលោកត្រូវបានទទួលបរាជ័យដោយទ័ពជំនួយរបស់យួនលើកមកពីខេត្តខាងកើត។ លោកត្រូវបានចាប់ដាក់ទ្រុង នាំយកទៅក្រុងវេ ហើយត្រូវបានប្រហាជីវិតតាមបញ្ជារបស់ស្តេចធៀវ ទ្រី។ នៅឆ្នាំ១៨៤៧ ព្រះបាទអង្គឌួង ត្រូវបានរៀបអភិសេកឡើងសោយរាជ្យសម្បត្តិនៅរាជធានីឧដុង្គ ដោយមាននាមសម្រាប់រាជ្យថា ព្រះហរិរក្សារាមាឥស្សរាធិបតី។ នៅឆ្នាំ១៨៤៨ ពញាបឌិនតេជោបានលាព្រះអង្គត្រឡប់ទៅក្រុងបឹងកកវិញ។
- ១៨៤៥ ការចរចាបានធ្វើឡើងនៅឆ្នាំ១៨៤៥ ហើយបានឯកភាពគ្នាថា នឹងលើកព្រះអង្គឌួង ឲ្យឡើងសោយរាជ្យដោយមានការយល់ព្រមពីថ្នាក់ដឹកនាំសៀម និងអណ្ណាម ទាំងអស់គ្នារួចហើយ អណ្ណាម នឹងបញ្ជូនរាជវង្សានុវង្សខ្មែរឲ្យវិលត្រឡប់មកវិញ ជាថ្នូរនឹងការដោះលែងនាយទាហាន កូនទាហានយួន ដែលខ្មែរចាប់បាន។ ក្រោយមក សៀម និងយួន បានផ្តល់សច្ចាប័នលើសន្ធិសញ្ញានៃការចរចានេះ ហើយនៅឆ្នាំ១៨៤៦ គេបានធ្វើការផ្លាស់ប្ដូរឈ្លើយសឹកគ្នាទៅវិញទៅមក។ អណ្ណាម ក៏បានបង្វិលព្រះខ័នរាជ្យមកឲ្យខ្មែរវិញ ហើយនៅឆ្នាំ១៨៤៧ ព្រះបាទអង្គឌួង ត្រូវបានរាជាភិសេកឡើងគ្រងរាជ្យនៅចំពោះមុខតំណាងយួនសៀម។
- ១៨៤៥ នៅពេលដែលព្រះបាទអង្គឌួងឡើងគ្រងរាជ្យ នគរខ្មែរត្រូវបាត់បង់ឯករាជ្យស្ទើរតែទាំងស្រុង ដោយត្រូវស្ថិតក្រោមការត្រួតត្រារបស់នគរសៀម និងនគរអាណ្ណាម។ នៅក្នុងស្ថានភាពនោះហើយ ដែលព្រះបាទអង្គឌួង ត្រូវសៀម និងអាណ្ណាមបង្ខំឲ្យចុះកិច្ចព្រមព្រៀងកាត់ខេត្តប៉ែកពាយ័ព្យទៅឲ្យសៀម និងទទួលស្គាល់ឲ្យវៀតណាមបន្តកាន់កាប់ទឹកដីកម្ពុជាក្រោមតទៅទៀត។ ចាប់ពីពេលចុះសន្ធិសញ្ញានោះហើយ ដែលប្រជាជនខ្មែរនៅកម្ពុជាក្រោមបាននាំគ្នារត់មករស់នៅនគរខ្មែរវិញ ដោយសារតែពួកទទួលរងនូវការធ្វើទុក្ខបុកម្នេញកាន់តែខ្លាំងពីប្រជាជន និងអាជ្ញាធរអាណ្ណាម។ ឈ្មោះភូមិ ស្រុក ខេត្តទាំងអស់នៅកម្ពុជាក្រោមត្រូវបានអាជ្ញាធរអាណ្ណាមប្តូរទៅជាភាសាវៀតណាមវិញទាំងអស់ ដើម្បីឲ្យគេភ្លេចឈ្មោះដើមជាខ្មែរ
- ១៨៤៥ មិនត្រឹមតែប៉ុណ្ណោះទេ សូម្បីតែដែនដីខ្មែរកណ្តាលក៏ត្រូវប្រឈមមុខនឹងការបាត់បង់ផងដែរ នៅពេលនោះ។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាព្រះបាទអង្គឌួងស្វះស្វែងរកជំនួយពីអធិរាជណាប៉ូឡេអុងទី៣របស់បារាំង ដើម្បីទប់ទល់នឹងនគរសៀម និងអាណ្ណាម។
- ១៨៤៥ បើតាមការណ៍ពិតបារាំងចូលមកត្រួតត្រាប្រទេសអាណ្ណាមតាំងពីឆ្នាំ១៨៤៥ ហើយបែងចែកជាបីតំបន់គឺ អាណ្ណាម តុងកឹង និង កូសាំងស៊ីន ហើយ ទើបមកកម្ពុជាតាមការពឹងពាក់របស់ព្រះបាទអង្គឌួងមួយលើកជា ពីរលើកលុះតាមការឃើញប្រយោជន៍ដល់ឆ្នាំ១១ សីហា ១៨៦៣។ ពេលនោះហើយដែលសិស្សនិស្សិត ប្រជាពលរដ្ឋ ចាំរត់មាត់ ថា បារាំងជាហ្វ្រាំងទប់ការលេបត្របាក់កម្ពុជាពីសំណាក់យួននិងសៀមជាផ្លូវការ។
- ១៨៤៦ ចំណែកពលរដ្ឋខ្មែរនៅកម្ពុជាក្រោមវិញ បើតាមអតីតរ៉េស៊ីដង់បារាំង ប្រចាំកម្ពុជា លោក អាដេម៉ារ ឡឺក្លែរ (Adhemard Leclere) ក្នុងសៀវភៅរបស់លោកដែលមានចំណងជើងថា ប្រវត្តិសាស្ត្រប្រទេសកម្ពុជា បានសរសេរថា ចាប់តាំងពីកម្ពុជា មានសន្ធិសញ្ញាជាមួយសៀម និងយួន នៅឆ្នាំ១៨៤៦ មក ពលរដ្ឋខ្មែរក្រោមបានចាប់ផ្ដើមធ្វើដំណើរចាកចេញពីទឹកដីកំណើត និងបោះបង់ស្រែចម្ការរបស់ខ្លួន ដើម្បីមកកម្ពុជា លើ។ លោកថា មូលហេតុដែលបណ្ដាលឲ្យពលរដ្ឋខ្មែរក្រោមទាំងនោះ បោះបង់ដីស្រែចម្ការរបស់ខ្លួនទុកឲ្យពួកអណ្ណាម ក៏ដោយសារតែជនជាតិយួនអណ្ណាម ចេះតែចាក់រុករករឿងឈ្លោះជាមួយនឹងខ្មែរ។ ពេលយប់ឡើងពួកគេ ចេញដើរលួចបង្កការលំបាកមិនឲ្យខ្មែររស់នៅបានសុខស្រួល។
- ១៨៥១ ពីឆ្នាំ១៨៥១ ដល់ឆ្នាំ១៨៥៧ ព្រះអង្គបានបញ្ជាឱ្យលើកផ្លូវមួយពីរាជធានីឧដុង្គ ទៅខេត្តកំពត ដែល ជាកំផែសមុទ្រតែមួយគត់របស់ខ្មែរ ព្រោះកំពង់ផែព្រៃនគរត្រូវបានបាត់បង់ទៅឱ្យយួនជាស្ថាពរទៅហើយ។
- ១៨៥២ នៅឆ្នាំ១៨៥២ ព្រះអង្គបានលើកផ្លូវមួយទៀតពីរាជធានីឧដុង្គទៅកំពង់ហ្លួង ដែលជាកំពង់ផែដ៏សំខាន់របស់ខ្មែរមួយទៀត។ ក្នុងរជ្ជកាលរបស់ព្រះអង្គឌួង ព្រះអង្គបានបញ្ជាមិនឱ្យមានតម្លើង និងបង្កើតពន្ធថ្មី និងជៀសវាងការកែនរាស្រ្តឱ្យធ្វើកិច្ចការសាធារណៈក្នុងការធ្វើស្រែចម្ការ។ ព្រះអង្គមានព្រះទ័យអាណិតអាសូរដល់ប្រជាសាស្រ្ត ដែលរងទុក្ខវេទនា។ ដូច្នេះហើយបានជាពេលប្រជារាស្រ្តមានជំងឺរាតត្បាត ព្រះអង្គទ្រង់យាងដោយផ្ទាល់ទៅចែកស្បៀងអាហារ និងសំលៀកបំពាក់ឱ្យរាស្រ្តក្រីក្រ។ ម្យ៉ាងទៀត ទ្រង់ហាមមិនឱ្យបរបាញ់សត្វ និងមិនឱ្យចាប់ត្រីដោយប្រើព្រូលរាំងពេញព្រែកទេ។ ព្រះអង្គស្តីបន្ទោស និងដាកទណ្ឌកម្មយ៉ាងខ្លាំងពួកជនប្រមឹក ជនជក់អាភៀន និងជនប្រព្រឹត្តល្បែងស៊ីសង ទ្រង់បានបង្រ្កាបយ៉ាងតឹងរឹងលើជនរកស៊ីចង់ការប្រាក់ដោយយកការប្រាក់ហួសប្រមាណ ហើយក្នុងការខ្ចីបុលគ្នាទ្រង់តម្រូវឱ្យមានកិច្ចព្រមព្រៀងជាលាយលក្ខណ៍អក្សររវាងមេបំណុល នឆងកូនបំណុល។ ជាពិសេសទៅទៀតទ្រង់បានបរិច្ចាគព្រះរាជទ្រព្យផ្ទាល់ខ្លួន ដើម្បីលួសពួកខ្ញុំគេឱ្យបានរួចខ្លួនវិញអស់ជាច្រើន។ ក្នុងវិស័យសេដ្ឋកិច្ច និងហិរញ្ញាវត្ថុ ព្រះអង្គបានបោះពុម្ពប្រាក់រាងមូលម្ខាងមានរូបអង្គរវត្ត ម្ខាងទៀតមានរូបសត្វហង្សសម្រាប់ប្រើប្រាស់ក្នុងព្រះរាជាណាចក្រ និងព្រះអង្គទាក់ទងឈ្មួញចិន និងឥណ្ឌាឱ្យចូលធ្វើពាណិជ្ជកម្មក្នុងប្រទេសខ្មែរទៀតផង។ ឯពន្ធដាត្រូវបានដាក់ឱ្យទារតាមរបបភាស៊ីជាហេតុធ្វើឱ្យរាជការមានលទ្ធភាពរៀបចំថវិកាមួយដែលមានតុល្យភាព។
- ១៨៥៨ ចលនាបេះបោរចាម ប្រឆាំងជាមួយនឹងរាជការ ខ្មែរ នៅខាងត្បូងខេត្ត ត្បូងឃ្មុំ។ ក្នុងប្រយុទ្ធគ្នាដ៍ស៊ីសាច់ ហុតឈាម នៅលើទន្លេរមេគង្គ កងទ័ពខ្មែរដឹកនាំដោយ ស្តេចអង្គឌួង បានបង្រ្កាបទ័ពបេះបោរបានជោគជ័យ។ ភាគច្រើនជនជាតិ ចាម និង ពួក ម៉ាឡេ ត្រូវបានដឹកជញ្ជូន ពង្រាយនៅតាមបណ្តាខេត្តផ្សេង ទូទាំងកម្ពុជា ដើម្បីជៀសវាងការបេះបោរជាថ្មី។
- ១៨៥៨ នៅឆ្នាំ១៨៥៨ បារាំងបានបញ្ជូនកងទ័ពទៅវាយលុកទៅលើនគរអាណ្ណាម រហូតដណ្តើមយកទឹកដីកម្ពុជាក្រោមមកកាន់កាប់ នៅឆ្នាំ១៨៦២ មុននឹងដាក់អាណាព្យាបាលលើកម្ពុជា (១៨៦៣) វៀតណាម (១៨៨៤) និងឡាវ (១៨៩៣) បង្កើតទៅជាសហភាពឥណ្ឌូចិន។
- ១៨៥៩ ព្រះរាជាណាចក្រខ្មែរជាទឹកដី និងជាសម្បត្តិផ្ទាល់របស់មហាអាណាចក្រខ្មែរ។ពួកជនជាតិយួនបន្ទាប់ពី ដណ្ដើមកាន់កាប់ទឹកដីកម្ពុជាក្រោមប៉ែកខាងកើតរួចហើយក៏ចូលទន្ទ្រាន ម្ដងបន្តិចៗរាតត្បាត ឆ្ពោះមក ភូមិភាគកម្ពុជាក្រោមប៉ែកខាងលិចទៀត មិនឈប់ឈរសោះ ។ នៅឆ្នាំ១៨៥៩ អាណានិគមបារាំងសែស បានចូលមកកាន់កាប់ដែនដីកម្ពុជាក្រោមប៉ែកខាងកើត និងនគរចម្បាដែលពេលនោះស្ថិត នៅក្រោម អំណាចយួន ។
- ១៨៦២ ក្រោយមកនៅឆ្នាំ១៨៦២ រដ្ឋការអាណានិគមបារាំងសែស បានឃុបឃិតលួចធ្វើសន្ធិសញ្ញាបារាំង- យួនមួយដោយសម្ងាត់ (ដែលប្រជារាស្ត្រខ្មែរជាម្ចាស់ទឹកដី មិនបានដឹងសោះ )ប្រគល់ខេត្តទាំង៣ នោះអោយស្ដេចយួនអាណ្ណាមកាន់កាប់តទៅដោយ ស្ថិតនៅ ជាប្រទេសក្រោមអាណាព្យាបាល បារាំង។ ប៉ុន្តែ បារាំងសែស ដាក់ឈ្មោះភូមិភាគនេះហៅថា <La Cochinchine> «កូសាំងស៊ីន»។ បារាំងហៅបែបនេះគឹក្លាយមកពីពាក្យថាកូជិនស៊ីន (ឈ្មោះបុត្រីស្ដេចក្រុងវ៉េ ដែលត្រូវជាមហេសី ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទីII)។
- ១៨៦២ ដូច្នេះ សរុបសេចក្តីមកវិញ បើយោងទៅលើឯកសារប្រវត្តិសាស្រ្ត កម្ពុជាក្រោម គឺជាអតីតទឹកដីរបស់នគរខ្មែរ មិនមែនជារបស់វៀតណាមតាំងពីដើមមកនោះទេ។ ក៏ប៉ុន្តែ កម្ពុជាក្រោមនេះក៏មិនមែនទើបនឹងត្រូវបានបាត់បង់ ដោយសារបារាំងកាត់ឲ្យវៀតណាម នៅឆ្នាំ១៩៤៩នេះដែរ។ តាមរយៈច្បាប់ ថ្ងៃទី៤ មិថុនា ឆ្នាំ១៩៤៩ បារាំងគ្រាន់តែបានប្រគល់ទឹកដីកូសាំងស៊ីន ដែលបារាំងច្បាំងដណ្តើមយកពីវៀតណាម នៅឆ្នាំ១៨៦២ ឲ្យទៅវៀតណាមវិញប៉ុណ្ណោះ មិនមែនជាការកាត់យកពីកម្ពុជាទៅឲ្យវៀតណាមនោះទេ។ ទឹកដីកម្ពុជាក្រោមនេះ កម្ពុជាបានបាត់បង់ទៅវៀតណាម តាំងពីមុនពេលបារាំងចូលមកដាក់អាណានិគមនៅឥណ្ឌូចិនទៅទៀត គ្រាន់តែថា កម្ពុជាក៏មិនបានបោះបង់ការទាមទារយកទឹកដីកម្ពុជាក្រោមនេះពីវៀតណាមមកវិញនោះដែរ។ រហូតទាល់តែមានច្បាប់បារាំង ដែលសម្រេចភ្ជាប់ទឹកដីកូសាំងស៊ីនទៅប្រទេសវៀតណាម នៅឆ្នាំ១៩៤៩ ទើបធ្វើឲ្យកម្ពុជាលែងអាចធ្វើការតវ៉ាតាមផ្លូវច្បាប់ទាមទារយកទឹកដីកម្ពុជាក្រោមនេះមកវិញ ពីព្រោះថា យោងតាមគោលការណ៍នៃនីតិអន្តរជាតិ ព្រំដែនដែលបន្សល់ទុកដោយមហាអំណាចអាណានិគម គឺជាព្រំដែនស្ថាពរ ដែលមិនអាចសើរើឡើងវិញបាន៕
- ១៨៦៥ ដល់ ១៨៦៧ មានការត្រួត្រាពីសំណាក់ ពួកកងទ័ពបារាំង ដូច្នេ កកើតមានចលនា រួបរួមគ្នា រវាង ខ្មែរ ចាម យួន វៀតណាម ប្រឆាំងជាមួយ បារាំង។
- ១៨៧៤ នៅចំពោះមុខការតស៊ូដ៏ខ្លាំងក្លារបស់ប្រជារាស្ត្រខ្មែរក្រោម ស្ដេចយួនបានចុះសន្ធិ្ធសញ្ញាមួយជាមួយ អាណានិគមបារាំង នាថ្ងៃទី១៥ មីនា ១៨៧៤ ដោយស្ដេចយួនបានប្រកាសថាយួនគ្មាន សិទ្ធិលើទឹកដី កម្ពុជាក្រោមឡើយ ។
- ១៨៧៤ បារាំងធ្វើជំរឿន រាប់ឃើញមាន ប្រជាជនចាម ចំនួន ២៥,៥៩៩ នាក់កំពុងរស់នៅកម្ពុជា ដែលត្រូវជា ៣% នៃប្រជាជនក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។
- ១៩៣០ នៅខេត្តកំពង់ចាម មានព្រះវិហារចាម ចំនួន ៤០ សម្រាប់ មនុស្ស ៣៣,០០០ នាក់
- ១៩៣៦ គេធ្វើជំរឿន ឃើញថា ប្រជាជនចាម មានចំនួន ៨៨,០០០ នាក់។
- ១៩៣៩ ដោយឡែក សៀវភៅកម្ពុជាក្នុងសម័យសង្រ្គាមវៀតណាម របស់អ្នកនិពន្ធ ឥន្ទ សុផល បានស្ដែងថា មកដល់ឆ្នាំ១៨៦៦ក្រោយបីឆ្នាំនៃអាណាព្យាបាល បារាំងមកដល់ បារាំងបានផ្ដល់នូវទំនុក ចិត្តនៃការដឹកនាំមកកាន់កម្ពុជាដោយ បានកាត់យកខេត្តខ្មែរពីអាណ្ណាមមកវិញដូចជាខេត្ត មាត់ជ្រូក ពាម ព្រះត្រពាំងជាដើម តែ កោះត្រល់ បារាំងមិនបានបញ្ចូលក្នុងទឹកដីកូសាំងស៊ីនទេ គឺនៅតែជាទឹកដីកម្ពុជារហូត ដល់ថ្ងៃទី៣១ មករា ១៩៣៩ ទើបបារាំងកាត់កោះត្រល់បញ្ចូលក្នុងរដ្ឋបាលនៃទឹកដីកូសាំងស៊ីន ជាការបាត់កោះត្រល់ដំណាក់កាលទី១។ យ៉ាងណាការបញ្ចូលទឹកដីកោះត្រល់នេះ ចូលដែនដីកូសាំងស៊ីន គឺ គោលបំណងត្រឹមជាដែនដីរដ្ឋបាលទារពន្ធដាររបស់បារាំងដែលខាងកម្ពុជាពុំមាននរណាទៅទារ ពន្ធដារនៅទីនោះទេ។
- ១៩៤៥ នៅឯវៀតណាម ឯណោះក្នុងរង្វង់ឆ្នាំ១៩៤៥ ១៩៤៧ គឺវៀតណាមបានរងឥទ្ធិពលនៃសង្គ្រាមត្រជាក់ ក្រោយបញ្ចប់សង្រ្គាមលោក តែមជ្ឍដ្ឋានខ្លះថាជាពុតត្បុតវៀតណាមដែលធ្វើជាបែកបាក់គ្នាដើម្បីបាន ទឹកដីកម្ពុជា។ បើតាមសៀវភៅប្រវត្តិសាស្រ្ដលោកឥន្ទ សុផលដដែល គឺ ថ្ងៃទី១ មិថុនា ១៩៤៦ បារាំងបានចុះកិច្ចព្រមព្រៀងទទួលស្គាល់រដ្ឋាភិបាលវឿតណាមខាងជើង ដឹកនាំដោយហូជីមិញ។ ឯភាគខាងត្បូងនៃប្រទេសវៀតណាម បារាំងបានបង្កើតរដ្ឋាភិបាលសាធារណរដ្ឋកូសាំងស៊ីន តែដើម្បីចង់ បានការគាំទ្រពីប្រជាពលរដ្ឋវៀតណាម បានដឹកនាំយូរអង្វែង បារាំងសម្រេចយាងព្រះចៅបាវដាយមក ពីក្រុងហុងកុង និង បង្កើតកិច្ចព្រមព្រៀងអាលីសេ មានន័យស្មើនឹងការប្រគល់ទឹកដីកូសាំងស៊ីនទៅ ឱ្យព្រះចៅបាវដាយគ្រប់គ្រង ដោយមិនមានការពិភាក្សាពីភាគីជម្លោះព្រំដែនកម្ពុជា ហើយពេលនោះ សម្ដេចព្រះសីហនុបដិសេធមិនយាងទៅចូលរួមក្នុងកិច្ចព្រមព្រៀងនោះ។
- ១៩៤៩ តែមិនមានន័យថាទឹកដីនេះទើបបាត់ក្នុងឆ្នាំ១៩៤៩នោះទេ គ្រាន់តែថា តាមរយៈច្បាប់ ថ្ងៃទី៤ មិថុនា ឆ្នាំ១៩៤៩នោះគឺ បារាំង បានប្រគល់ទឹកដីកូសាំងស៊ីន ដែលបារាំងច្បាំងដណ្តើមយកពីវៀតណាម កាលនៅឆ្នាំ១៨៦២ ឲ្យទៅវៀតណាមវិញដោយឯកត្តោភាគី ពោលគឺមិនមែនជាការកាត់យកពី កម្ពុជាទៅឲ្យវៀតណាមនោះទេ។ បញ្ជាក់ម្ដងទៀតថា ទឹកដីកម្ពុជាក្រោមនេះ កម្ពុជាបានបាត់បង់ទៅវៀត ណាម តាំងពីមុនពេលបារាំងចូលមកដាក់អាណានិគមនៅឥណ្ឌូចិន ប៉ុន្ដែកាលណោះកម្ពុជាគឺមិនបោះបង់ សិទ្ធិទាមទារមកវិញប៉ុណ្ណោះ។
- ១៩៤៩ ថ្ងៃទី៤ ខែមិថុនា គឺជាថ្ងៃដែលសហគមន៍ខ្មែរកម្ពុជាក្រោម នាំគ្នារំឭកខួប នៃការបាត់បង់ទឹកដីកម្ពុជាក្រោម ដែលត្រូវបានបារាំងដាក់បញ្ចូលក្នុងទឹកដីវៀតណាម នៅក្នុងអំឡុងពេលដែលបារាំងដាក់អាណាព្យាបាលលើកម្ពុជា។ ក៏ប៉ុន្តែ ជាទូទៅ គេតែងតែឃើញមានភាពចម្រូងចម្រាសគ្នាខ្លាំង ទាក់ទងនឹងបញ្ហានេះ ដោយភាគីវៀតណាម តែងតែបានលើកឡើងថា ទឹកដីកម្ពុជាក្រោមជាកម្មសិទ្ធិរបស់វៀតណាមតាំងពីរយូរមកហើយ មិនមែនទើបតែត្រូវអាណានិគមបារាំងកាត់ចេញពីកម្ពុជា នៅឆ្នាំ១៩៤៩។ តើពិតប្រាកដទៅ កម្ពុជាបានបាត់បង់ទឹកដីកម្ពុជាក្រោមទៅវៀតណាមចាប់តាំងពីពេលណាមក?
- ៤ មិថុនា ១៩៤៩ គឺជាខួបទី៧០ឆ្នាំនៃការបាត់បង់ទៅនូវទឹកដីកម្ពុជាក្រោម ដែលបារាំង ហៅថាតំបន់រដ្ឋបាល កូសាំងស៊ីន ទៅឱ្យវៀតណាមដោយសម្អាងលើច្បាប់ដែលសភាបារាំង អនុម័តឱ្យចូល ជាធរមានពីពេលនោះ។ ទឹកដីកម្ពុជាក្រោមជាការពិត មានប្រវត្តិយូរអង្វែងបន្ដិចនៃការបាត់បង់ តាមរយៈការ បញ្ចូលនិគមជនជាតិ ការប្រើល្បិចល្បែង និង ការគម្រាមកំហែង ការឈ្លានពាន ជាពិសេសគឺប្រវត្តិសាស្រ្ដ ចុងក្រោយនៃបរិបទពិភពលោកក្រោយការដកទង្វើអាណានិគមរបស់ពួកចក្រពត្តិ ហើយបញ្ចប់ទៅនូវ សង្គ្រាមឈ្លានពានគ្នាពេញសកលលោក។ ការណ៍នេះជាការផ្លាស់ប្ដូរភាពជាក់លាក់ តាមរយៈការសម្អាងអ្វីគ្រប់យ៉ាងគឺត្រឹមត្រូវដោយអានុភាពជាចម្បងនៃក្រឹត្យក្រមច្បាប់។
- ១៩៤៩ ប្រវត្តិនៃទឹកដីកម្ពុជាក្រោម ដែលបារាំងហៅថា កូសាំងស៊ីន (Cochinchine) ត្រូវបានកត់ត្រាទុកនៅក្នុងឯកសារប្រវត្តិសាស្រ្តជាច្រើន ដែលមិនគួរជាបញ្ហាចម្រូងចម្រាស ដូចអ្វីដែលបានកើតឡើងនៅពេលនេះទេ ប្រសិនបើភាគីម្ខាងៗមិននាំគ្នាបកស្រាយទាញយកត្រូវតែរៀងៗខ្លួនទេនោះ។
- ១៩៤៩ ទឹកដីកម្ពុជាក្រោមត្រូវបានបារាំងកាត់ទៅឲ្យវៀតណាម នៅឆ្នាំ១៩៤៩ គឺជារឿងមិនអាចប្រកែកបាន ដោយសារតែមានឯកសារច្បាប់ជាសំអាង គឺច្បាប់ ដែលសភាបារាំងបានអនុម័ត នៅថ្ងៃទី៤ មិថុនា ឆ្នាំ១៩៤៩។ ក៏ប៉ុន្តែ គេក៏គួរតែទទួលស្គាល់ផងដែរថា ច្បាប់ឆ្នាំ១៩៤៩នោះ មិនមែនកាត់ទឹកដីកម្ពុជាក្រោមចេញពីទឹកដីកម្ពុជា ប្រគល់ទៅឲ្យវៀតណាមនោះទេ ពីព្រោះថា ទឹកដីកម្ពុជាក្រោមនេះលែងស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់កម្ពុជាតាំងពីរាប់រយឆ្នាំមុនម៉្លេះ
- ១៩៤៩ តាមការពិត កម្ពុជាបានចាប់ផ្តើមបាត់ដីកម្ពុជាក្រោមបន្តិចម្តងៗ តាំងពីអំឡុងសតវត្សរ៍ទី១៧ គឺនៅក្នុងរាជ្យព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទី២ ដែលមានមហេសីជាកូនស្រីស្តេចអាណ្ណាម ហើយដែលបានអនុញ្ញាតឲ្យជនជាតិវៀតណាមចូលមករស់នៅក្នុងខេត្តព្រៃនគរ (ឈ្មោះដើម ខេត្តព្រៃគ)។ បន្តិចម្តងៗ នៅក្នុងពេលដែលនគរខ្មែរធ្លាក់ចុះទន់ខ្សោយ ដោយសារតែការកៀបសង្កត់ពីសៀម និងអាណ្ណាមផង និងដោយសារជម្លោះផ្ទៃក្នុងដណ្តើមរាជបល្ល័ង្កផង នគរអាណ្ណាមក៏បានពង្រីកការកាន់កាប់ទឹកដីកម្ពុជាក្រោមជាលក្ខណៈអចិន្រ្តៃយ៍ ដោយតាំងខ្លួនជាម្ចាស់ស្រុក។
- ១៩៥០ មានជនជាតិចាម ម្នាក់ ឈ្មោះ សុះ ម៉ាន នៅខេត្តកំពង់ចាម បានចូលរួមជាមួយនឹង បក្សកំម្មុយនីស្ត ដឹកនាំដោយ ហូជីមិញ។ គាត់ជាភ្នាក់ងារសម្ងាត់ប្រឆាំង រដ្ឋការបារាំង និងបានសិក្សាផ្នែកសង្រ្គាមនៅវៀតណាម ក្រោយបារាំងចាញ់សង្រ្គាម សុះ ម៉ាន បានបន្តការសិក្សាផ្នែកនយោបាយ នៅ វៀតណាម សូវៀត និង ចិន។
- ១៩៦០ ខេត្ត ឡុងហូ (ក្នុងអំឡុងចុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៦០ យួនចែកចេញជាខេត្ត វិញឡុង, សាដែក, និង ត្រាវិញ)។ ខេត្តមាត់ជ្រូក (ក្នុងអំឡុងចុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៦០យួនចែកជាខេត្តចូវដុក, ឡុងស្វៀន, កឹនថើ, និងសុកត្រាំង)។ ខេត្តពាម (ក្នុងអំឡុងចុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៦០យួនចែកជាខេត្ត ហាទៀង,រ៉ាចយ៉ា និងបាក់លីវ។កម្ពុជាទឹកលិច ឬ កម្ពុជាក្រោមទាំងមូល (រួមទាំងកម្ពុជាក្រោម ខាងកើតនិងខាងលិច)។
- ១៩៦២ គួរបញ្ជាក់ថា នៅក្នុងសហភាពឥណ្ឌូចិននេះ ដែនដីកូសាំងស៊ីនមានលក្ខណៈពិសេសពីប្រទេសកម្ពុជា វៀតណាម និងឡាវ។ កម្ពុជា វៀតណាម និងឡាវ គឺជាប្រទេសស្ថិតក្រោមអាណាព្យាបាលបារាំង ចំណែកកូសាំងស៊ីនវិញ នៅក្រោយពេលដែលបារាំងច្បាំងដណ្តើមយកបានពីនគរអាណ្ណាម នៅឆ្នាំ១៨៦២ បារាំងមិនបានដាក់បញ្ចូលមកក្នុងទឹកដីកម្ពុជាវិញនោះទេ តែបារាំងបានយកដែនដីកូសាំងស៊ីននេះទុកធ្វើជាកម្មសិទ្ធិផ្ទាល់ខ្លួន ដោយមានលក្ខន្តិកៈជាដែនដីបារាំងនៅនាយសមុទ្រ (Territoire d’Ouetre-Mer)។ រហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ននេះ បារាំងក៏បន្តមានដែនដីនៅនាយសមុទ្រយ៉ាងច្រើនដែរ ដូចជា Nouvelle-Calédonie និង Polynésie française ជាដើម ដែលស្ថិតនៅក្នុងមហាសមុទ្រប៉ាស៊ីហ្វិក ក្បែរប្រទេសអូស្រ្តាលី និងនូវែលសេឡង់។
- ១៩៦៥ កងទ័ពអាមេរិក បោះទីតាំងនៅវៀតណាមខាងត្បូង។ សម្តេចសីហនុ រៀបចំសន្ធិសិទ្ធក្រុម ខ្មែរមន ប្រឆាំងអាមេរិក ដែលមាន លន់ លន់ គៀងគរ តំណាងស្រម៉ោលរាប់សិប នៃជិនជាតិ ចាម ចូលរួមក្នុងសម្ព័ន្ធ។
- ១៩៧០ សុះ ម៉ាន បានចូលមកកម្ពុជាវិញ ដឹកនាំចលនាឥស្លាមទិសបូព៌ា ជាមួយកូនប្រុស កាត់ឈ្មោះ ម៉ាត់ លី។ នៅតំបន់ផ្សេងៗទៀត ពួកខ្មែរក្រហម និង សីហនុ មិនអនុញ្ញាតិឲ្យមាន មេទ័ព ចាម ទេ សូម្បី ខាង និរតី ដែលមាន ប៉ុលពត កាន់កាប់ក្តី ក៍គេមើលឃើញថា ប្រឆាំង ជាមួយនឹង វប្បធម៍ចាមដែរ។ តំបន់ពួកកំម្មុយនីស្ត ត្រូវបង្ខំស្រីចាម កាត់សក់សក់ខ្លី ដូចស្រ្តីខ្មែរ និង បោះបង់ចោល អាវ បំពង់ របស់ប្រពៃណីចាម។ ប៉ុល ពត តាម៉ុក កែ ពក គឺជាមនុស្សសំខាន់ដែល បញ្ជាឲ្យ រឹតបណ្តឹង សិទ្ធិរបស់ជនជាតិចាម។
- ១៩៧០ លន់ លន់ ធ្វើរដ្ឋប្រហារទំលាក់ សម្តេច នរោត្តមសីហនុ និងបន្តកិច្ចការ ប្រមូលផ្តុំ កំលាំង ជនជាតិ ចាម និងជនជាតិភាគតិចផ្សេងទៀត ដែលនាំឲ្យ អាម៉ាស់ដល់ការចងសម្ព័ន្ធ អាមេរិក- លន់ នល់។
- ១៩៧០ ដល់ ១៩៧៥ ជនបរទេស គេវិភាគថា របប ប៉ុលពត ផ្តាច់ការ ព្រោះ មិនទទួលស្គាល់ ថាមាន ជនជាតិ ចាមទេ ប្រទេសចម្បា ត្រូវ វៀតណាម កំទេចចោលទៅហើយ មួយទៀត ពួកមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមថា ជនជាតិ ចិន ចាម វៀតណាម និង ជនជាតិភាគតិចៗផ្សេង បង្កើតបានជា ១៥% នៃប្រជាជនកម្ពុជា ចំណែក ជនជាតិខ្មែរដើម មានតែ ១% ទេ។ ពួកខ្មែរក្រហមថា ព្រឹត្តិការសម្លាប់រង្គាល នៅចម្បា ឆ្នាំ១៤៧១ ដល់ ១៦៩៣ គឺ ជនជាតិចាម ត្រូវកំទេចចោលអស់ហើយ អ្នកនៅរស់ក្នុងប្រទេសកម្ពុជា មិនមែនជា ជនជាតិ ចាមទេ ដែលប្រការនេះ នាំឲ្យ ជនជាតិចាម គិតថា ខ្មែរប្រកាន់ពូជសាសន៍។
- ១៩៧០ ដល់ ឆ្នាំ ១៩៧០ កងទ័ពរបស់ ឡេះ កាសេម/ ឡេស កាសេម ដែលជាកងទ័ពចាម ពិសេស ស្ថិត ក្នុងជួរកងទ័ព នល់ លន់ បានកំទេច សម្លាប់ប្រជាជនក្នុងបណ្តាភូមិនានារបស់ កងទ័ពខ្មែរក្រហមយ៉ាងសាហាវព្រៃផ្សៃ បន្ទាប់មកពីមាន ពត័មានបែបនេះ ខាងរដ្ឋាភិបាល នល់ នល់ បានបំបែក កងទ័ពរំដោះនគរចម្ប៉ា នេះ ឲ្យចូលទៅជាមួយ បណ្តាអង្គភាពទ័ពផ្សេងៗ ចំណែកប្រជាជន ចាម មួយចំនួនក៍បានចូលរួមជាមួយ ពួកកម្មុនីស្តផងដែរ។
- ១៩៧៣ មេដឹកនាំ ចាម ឈ្មោះ សុះ ម៉ាន បានប្រកាសផ្សព្វផ្សាយ ពីការធ្វើ កុំម្មុយនីស្តិ បើកសហករណ៍ និងថា ជនជាតិចាម បានចំណាយពេលច្រើនពេក ទៅលើ សាសនា និងគ្មានពេលសម្រាប់ធ្វើបដិវត្តន៍។ ពួកចាម បានធ្វើបាតុកម្ម ដោយវាយស្គរតាមភូមិ ប្រឆាំងជំទាស់ ក្នុងការដែល ពួកខ្មែរកំម្មុយនីស្ត ហាមការ សូត្រធម៍ ៥ដង/ថ្ងៃ។ លុះពាក់កណ្តាលឆ្នាំ ១៩៧៤ មានជនជាតិចាម ចំនួនប្រមាណជា ៣០០ នាក់ ត្រូវគេចាប់ជំរិតយកប្រាក់ ភាគច្រើនជាអ្នកមានលុយ គ្រូបង្រៀន និងជាមេសាសនា នៅក្រូចឆ្មា កំពង់ចាម។
- ១៩៧៤ ចលនា របស់ សុះ ម៉ាន ត្រូវគេបំបែក គាត់ត្រូវគេឃុំខ្លួនក្នុងផ្ទះ និងមានការចាប់ខ្លួនមនុស្ស ៧១ នាក់ផ្សេងទៀត ដែលធ្លាប់ទៅសិក្សានៅ វៀតណាម។
- ១៩៧៤ ពេលកំពុងមានការបង្រ្កាបនេះ មានក្រុមមួយ ប្រកាសថា ជាចលនាខ្មែរ ស បានរត់ចូលព្រៃ គឺជាក្រុមដឹកនាំដោយភាកច្រើន ខ្មែរឥស្លាម(ចាម) គឺបំបែកខ្លួនចេញពី ពួក ខ្មែរក្រហម ពួកខ្មែរ ស នេះ គាំទ្រ សម្តេច នរោត្តម សីហនុ តែជំទាស់ផែនការធ្វើ សហករណ៍។ តាមប្រភពខ្លះគេថា នេះជា ក្រុមដែលគាំទ្រ ប្រទេសវៀតណាម ! គឺជាផែនការ ប្រទេសវៀតណាម។
- ១៩៧៥ ក្នុងខែ កក្តដា មានការបេះបោរដោយជនជាតិ ចាម សម្លាប់ជនជាតិខ្មែរក្នុងភូមិ កោះផល់ ស្រុកក្រូចឆ្មា លុះព្រឹកឡើង កងទ័ពខ្មែរក្រហមបានឡោមព័ទ្ធ ភូមិ បាញ់ដោយកាំភ្លើងត្បាល់ និង កាំភ្លើងដៃ សម្លាប់កំទេចប្រជាជនចាម ក្នុងភូមិនោះវិញ ព្រមទាំង ដូរ ឈ្មោះ កោះផល ទៅជា កោះផេះ ភូមិនេះមានប្រជាជន ៣៥០ គ្រួសារ ។ មួយសប្តាហ៍ ក្រោយមក មានការបេះបោរនៅភូមិស្វាយ ក្បែរនោះ ដោយ ជនជាតិ ចាម សម្លាប់ មេបញ្ជាការកងទ័ពខ្មែរក្រហម និង ទាហាន ២ នាក់ កងទ័ពខ្មែរក្រហម សងសឹកវិញ ដោយបាញ់សម្លាប់ប្រជាជនចាម ៧០% ក្នុងភូមិស្វាយ នោះ។ មូលហេតុនៃការបេះបោរ ខាងជនជាតិចាម គេថា ខ្មែរ និង ចាម ស្រលាញ់គ្នាណាស់ ច្បាំងជាមួយគ្នាប្រឆាំង កងទ័ព លន់ នល់ តែពេលបានជ័យជំនៈ ពួកគេមិនបានទទួលតំណែងធំដុំ បែរជាដកអាវុធទៅវិញ និង ហាមប្រាមការប្រតិបត្តិសាសនា។ទាហានខ្មែរក្រហម ២៨ នាក់ស្លាប់ នៅ កោះផល។ អានបន្ត នៅទីនេះ
សូមបញ្ជាក់ថា ដែនដីកម្ពុជាក្រោមត្រូវរាប់បញ្ជូលកោះពីរផង គឺ កោះត្រឡាច(Con Son យួនហៅ កូនសឺន) និងកោះត្រល់ (Phu Quoc យួនហៅហ្វូកួក) ។ អាណាខេត្តនៅកម្ពុជាក្រោម នៅកម្ពុជាក្រោមទាំងមូល កាលពីសម័យមុនចែកចេញជាអាណាខេត្តធំៗ៤គឺ៖
- ១-អាណាខេត្តដូណៃ
- ២-អាណាខេត្ត ឡុងហូ
- ៣-អាណាខេត្ត មាត់ជ្រូក
- ៤-អាណាខេត្ត ពាម
ក្រោយមកអាណាខេត្តទាំងនោះត្រូវបានបែងចែកជាខេត្តតូចៗចំនួន ២១ខេត្ត ដែលនៅប្រើរហូត ដល់ចុង ទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៦០ ។
ឈ្មោះខេត្តទាំង២១នោះគឺៈ
- ១- ព្រះត្រពាំង
- ២-ស្រុកឃ្លាំង
- ៣-មាត់ជ្រូក
- ៤-ក្រមួនសរ
- ៥-ពលលាវ
- ៦-ទឹកខ្មៅ
- ៧-ពាម
- ៨-ព្រែកឫស្សី
- ៩-លង់ហោ
- ១០-ពាមបារ៉ាជ្ញ
- ១១-រោងដំរី
- ១២-ព្រៃនគរ
- ១៣-ទួលតាមោក
- ១៤-ផ្សារដែក
- ១៥-ចង្វារត្រពាំង-ស្រកាត្រី
- ១៦-មេស
- ១៧-កោះ គង
- ១៨-ព្រះសួគ៌ា
- ១៩-ផ្សំអំបើស
- ២០-ឈ្មោះថ្មី
- ២១-អូកាប់
- ១- ព្រះត្រពាំង(Tra Vinh=ត្រាវិញ)
- ២-ស្រុកឃ្លាំង(Soc Trang=សុកត្រាំង)
- ៣-មាត់ជ្រូក(Chau doc=ចូវដុក)
- ៤-ក្រមួនសរ(Rach Gia=រ៉ាចយ៉ា)
- ៥-ពលលាវ (Bac Lieu=បាក់លៀវ)
- ៦-ទឹកខ្មៅ(Ca Mau=កាម៉ាវ)
- ៧-ពាម(Ha Tien=ហាទៀន)
- ៨-ព្រែកឫស្សី(Can Tho=កឺនថឹ)
- ៩-លង់ហោ(Vinh Long=វិញឡុង)
- ១០-ពាមបារ៉ាជ្ញ(Long Xuyen=ឡុងស្វៀន)
- ១១-រោងដំរី(Tay Ninh=តីនីញ)
- ១២-ព្រៃនគរ(Sai Gon=សាយយ្គន)
- ១៣-ទួលតាមោក(THu Dau Mot=ធូយ៉ូវម៉ូត)
- ១៤-ផ្សារដែក(Sa Dec=សាដេក)
- ១៥-ចង្វារត្រពាំង(Bien Hoaបៀនវ៉ា)
- ១៦-មេស(My Tho=មីថរ)
- ១៧-កោះគង(Go Cong=ហ្កកុង)
- ១៨-ព្រះសួគ៌ា(Ba Ria=បារៀ)
- ១៩-ផ្សំអំបើស(Ben Tre=បេនត្រែ)
- ២០-ឈ្មោះថ្មី(Tan An=តឹនអាន)
- ២១-អូកាប់(Cap. St. Jacques=កាបសាំងហ្សាក់)
ការកែប្រែឈ្មោះខេត្តខ្មែរទៅជាភាសាយួននៅក្នុងជំនាន់ង៉ូឌីញយៀម
- ១- ព្រះត្រពាំង(Vinh Binh=វិញប៊ិញ)
- ២-ស្រុកឃ្លាំង(Soc Trang=សុកត្រាំង, Bac Lieu=បាក់លៀវ)
- ៣-មាត់ជ្រូក(An Giang=អាងយ៉ាង, Chau Doc=ចូវដុក, Long Xuyen=ឡុងស្វៀន)
- ៤-ក្រមួនសរ(Choung Thien=ជួងធៀន, Rach Gia=រ៉ាច់យ៉ា, Can Tho=កឹនថឹ, Ba Xuyen=បាស្វៀន, An Xuyen=អានស្វៀន)
- ៥-ពលលាវ(Ba Xuyen=បាស្វៀន, An Xuyen=អានស្វៀន)
- ៦-ទឹកខ្មៅ(An Xuyen=អានស្វៀន, [Ca Mau-Bac Lieu=កាម៉ាវ-បាក់លៀវ])
- ៧-ពាម(Kien Giang=គៀនយ៉ាង[Ha Tien-Rah Gia=ហាទៀន-រ៉ាច់យ៉ា])
- ៨-ព្រែកឫស្សី(Phong Dinh=ហ្វុងយិញ)
- ៩-លង់ហោ(Vinh Long=វិញឡុង[Vinh Long-Sa Dec=វិញឡុង-សាដេន]
- ១០-ពាមបារ៉ាជ្ញ(Long Xuyen=ឡុងស្វៀន)
- ១១-រោងដំរី(Tay Ninh=តីនីញ)
- ១២-ព្រៃនគរ(Sai Gon=សាយហ្គន,[Gia Dinh-Cho lon=យ៉ាឌីញ-ចឺឡឺន])
- ១៣-ទួលតាមោក(Binh Duong=ប៊ិញយឿង[Binh Long=ប៊ិញឡុង])
- ១៤-ផ្សារដែក(Kien Phong=គៀនហ្វុង)
- ១៥-ចង្វារត្រពាំង(Phuoc Thanh=ហ្វឿកថាញ់, Phuoc Long=ហ្វឿកឡុង)
- ១៦-មេស(Dinh Tuong=យិញទឿង)
- ១៧-កោះ គង(Dinh Tuong=យិញទឿង, Long An=ឡុងអាន)
- ១៨-ព្រះសួគ៌ា(Phuoc Tuy=ហ្វឿកធ្វី, Binh Tuy=ប៊ីញធ្វី)
- ១៩-ផ្សំអំបើស(Kien Hoa=គឿនហ្វា)
- ២០-ឈ្មោះថ្មី(Long An=ឡុងអាន)
- ២១-អូកាប់(Vung Tau=វង់តូវ)
នេះជាខេត្តខ្មែរដែលបាត់បង់ទៅ ខាងប្រទេស វៀតណាម ដែលយើងហៅថា ខ្មែរលើ មានដូចជា៖
ឯកសារបន្ត
ផែនទីរដ្ឋអតីតកាល
គោលបំណងនៃការចងចក្រងឯកសារនេះឡើងដោយសារឃើញមាន៖
| ខេត្តខ្មែរដែលបាត់បង់នៅប្រទេស វៀតណាម (អង់គ្លេស ៖ Province) ដែលអតីតកាលស្ថិតនៅ អាណាចចក្រអង្គរ÷ | |||||
| ល.រ | ឈ្មោះខេត្តអក្សរខ្មែរ | អក្សរឡាតាំង | អក្សរ វៀតណាម | ឆ្នាំបាត់បង់ | |
| ១ | ខេត្តព្រៃនគរ | Prey Nokor Province | Hồ Chí Minh | ១៦៦៩ - ១៦៩៩ | |
| ២ | ខេត្តព្រះសួគ៌ា | Preah Suorkea Province | Bà Rịa | ១៦៥១ | |
| ៣ | ខេត្តអូរកាប់ | O Kap Province | Vũng Tàu | ១៦១៥ | |
| ៤ | ខេត្តទួលតាមោក | Tuol Ta Mouk Province | Bình Phước | ១៦៩៩ | |
| ៥ | ខេត្តដូនណៃ | Daun Nay Province | Đồng Nai | ១៦៥១ - ១៦៩៩ | |
| ៦ | ខេត្តចង្វាត្រពាំង | Changva Trapeang Province | (Biên Hòa) | ||
| ៧ | ខេត្តរោងដំរី | Raung Damrei Province | Tây Ninh | ១៧៧០ | |
| ៨ | ខេត្តមាត់ជ្រូក | Moat Chrouk Province | Châu Đốc | ចន្លោះ ១៧១៥ - ១៧៥៧ | |
| ៩ | ខេត្តពាមបារាជ | Peam Barach Province | Long Xuyên | ១៧១៥ - ១៧៥៧ | |
| ១០ | ខេត្តផ្សារដែក | Phsar Dek Province | Sa Đéc | ១៧៥៧ | |
| ១១ | ខេត្តពលលាវ | Pol Leav Province | Bạc Liêu | ១៨៤០ | |
| ១២ | ខេត្តទឹកខ្មៅ | Toek Khmao Province | Cà Mau | ១៧០៧ | |
| ១៣ | ខេត្តកំពង់ឫស្សី | Kampong Russei Province | Bến Tre | ១៧៣២ | |
| ១៤ | ខេត្តផ្សំអំបើស | Phsom Ambeus Province | |||
| ១៥ | ខេត្តព្រែកឫស្សី | Prek Russei Province | Cần Thơ & Vị Thanh | ១៧៥៨ | |
| ១៦ | ខេត្តក្រមួនស | Kramuon Sa Province | Kiên Giang | ១៧០៧ - ១៧១៥ ១៧៥៧ - ១៧៥៨ | |
| ១៧ | ខេត្តពាម | Peam Province | Hà Tiên | ១៧០៧ - ១៧១៥ | |
| ១៨ | ខេត្តពាមបន្ទាយមាស | Peam Banteay Meas Province | |||
| ១៩ | ខេត្តឈ្មោះថ្មី | Chhmuh Thmei Province | Tân An | ១៦៦៩ | |
| ២០ | ខេត្តកំពង់គោ | Kampong Ko Province | Long An | ១៧៦៩ | |
| ២១ | ខេត្តឃ្លាំង | Mei Sar Province | Sóc Trăng | ១៧៥៨ | |
| ២២ | ខេត្តមេស | Mei Sar Province | Tiền Giang | ១៧៣១ - ១៧៣២ | |
| ២៣ | ខេត្តកោះគង | Province | Gò Công | ១៧៣១ | |
| ២៤ | ខេត្តព្រះត្រពាំង | Preah Trapeang Province | Trà Vinh | ចន្លោះ ១៧៣១ - ១៧៥៨ | |
| ២៥ | ខេត្តលង់ហោរ | Lung Haor Province | Vĩnh Long | ១៧៣១ - ១៧៣២ | |
| ២៦ | កោះត្រល់ | Koh Tral | Phú Quốc | ||
| ២៧ | កោះត្រឡាច | Koh Trolach | Côn Đảo | ||
| ២៨ | កំពង់ផែអូរកែវ | O Keo | Oc Eo | ||
| ២៩ | កំពង់ផែកំពង់ក្របី | Kampong Krobei | Bến Nghé | ||
ផែនទីរដ្ឋអតីតកាល
គោលបំណងនៃការចងចក្រងឯកសារនេះឡើងដោយសារឃើញមាន៖
- ចលនាច្រើនអនេក រញ៉េរញ៉ៃ គ្មានការគិតពិពិចារណា មិនដឹងថាខ្លួនជានណា? ចាម ឬខ្មែរ ឬ ចិន ឬយួន ឬ ជាជនជាតិដើម ព្នង កួយ ស្ទៀង ចារាយ សំរែ ស្អូច ព័រ ឬ ជាកូនកាត់ យួននិងចាម?
- ចលនាខ្មែរក្រោមទាមទារស្វ័យសម្រេច (មួយក្រុម)
- ចលនាខ្មែរក្រោមទាមទារឯករាជ្យ (១ ក្រុម)
- ចលនាខ្មែរក្រោមទាមទារ ការពារសិទ្ធជនជាតិដើម (១ ក្រុម)
- ចលនាខ្មែរក្រោមទាមទារ ឲ្យរដ្ឋាភិបាលភ្នំពេញ អន្តរាគមន៍លើ វៀតណាម (១ ក្រុម)
- ចលនាខ្មែរក្រោមឯករាជ្យសុទ្ធសាធ (១ ក្រុម)
- ចលនារំដោះខ្មែរក្រោម លាយជាមួយ ចលនារំដោះចម្បា ((១ ក្រុម)
- ចលនារំដោះខ្មែរក្រោម បូក ជនជាតិភ្នំ ម៉ុងតាញ៉ា និង ចលនារំដោះចម្បា ((១ ក្រុម)
- ចលនារំដោះខ្មែរក្រោម ដោយខ្មែរសេរីកា ក្រុមសឺន សាន)
- ចលនារំដោះខ្មែរក្រោមដោយក្រុម សាធារណរដ្ឋ (ក្រុម លន់ នល់)
- ចលនារំដោះកម្ពុជាក្រោម ដោយក្រុមរាជវង្ស (ក្រុមពូជពង្ស ស៊ីសុវត្ថិ ញឺកជូឡុង សម សារី )
- ចលនាអូសទាញកម្ពុជាក្រោម មករួបរួមជាតិជាមួយ កម្ពុជាកណ្តាល ភ្នំពេញ (សម្តេចនរោត្តម សីហនុ វប្បវធម៍ខ្មែរ មន និវ វប្បធម៍ខ្មែរអង្គរ)
- ចលនា អូសទាញកម្ពុជាក្រោមដូចសព្វថ្ងៃ (ខ្មែរ ចម្បា យួន និង ចិន រួមរស់ជាមួយគ្នា តាមវប្បធម៍ អូកែវ-- វៀតណាម ចិន យួន ខ្មែរ នាសម័យចេនឡា ទឹក)
- ចលនាទាមទារបោះបង្គោលព្រំដែន កម្ពុជា វៀតណាម តាំងពីឆ្នាំ ១៩៨២ ដល់ បច្ចុប្បន្ន (ទទួលស្គាល់ថាមានប្រទេសវៀតណាម)
- ចលនាប្រឆាំងការបោះបង្គោលព្រំដែន កម្ពុជា វៀតណាម តាំងពីឆ្នាំ ១៩៦០ ជាង រហូត មក ( ប្រឆាំងប្រទេសវៀតណាម)
ត្រកូលខ្មែរក្រោមដោយ ថាច់ ប្រីជា គឿន | សារព័ត៌មាន ព្រៃនគរ (ឆ្នាំ ២០១៣)។ បញ្ហារបស់ខ្មែរក្រោមគឺ បើតស៊ូក្នុងស្រុកកម្ពូជានឹងត្រូវជាប់គុក បើរត់គេចមកស្រុកខ្មែរ/កម្ពុជា គេចោទថាជា យួន មិនមែនជាខ្មែរក្រោម !
អត្ថបទចុះផ្សាយ លើកាសែត ព្រៃនគរ លេខ ៣ ឆ្នាំ ទី ១ ផ្សាយតាមប្រព័ន្ធអិនធើណិត ថ្ងៃចន្ទ ០៧ កើត ខែបុស្ស ឆ្នាំ កុរនព្វស័ក ព. ស. ២៥៥១ ត្រូវ នឹងថ្ងៃទី ១៤ ខែមករា ឆ្នាំ ២០០៨
បច្ចុប្បន្ន ខ្មែរក្រោមរស់នៅជុំវិញពិភពលោក ទោះបីបានស្គាល់គ្នាក្តី មិនស្គាល់ក្តី កាលណាបានឮ ឈ្មោះ ហើយ គេអាចដឹងថា អ្នកនោះជាខ្មែរក្រោមយ៉ាងពិតប្រាដកព្រោះពួកគាត់មានត្រកូលជាទីសម្គាល់ ។
ក្នុងរជ្ជកាលស្តេចយួនឈ្មោះយ៉ាឡុង (Gia Long) គ. ស. ១៨១៣ ប្រទេសកម្ពុជា សោយរាជ្យដោយ ព្រះបាទអង្គច័ន្ទ (១៧៩៦_១៨៣៨) នគរមានជម្លោះផ្ទៃក្នុងរវាងក្រុមព្រះរាជវង្សផង ធ្វើសង្គ្រាមជាមួយប្រ ទេស សៀមផង ។ ស្តេចខ្មែរខ្លះចង់បានរាជបល្លង្គក៏ទៅទីពឹងយួនសៀមមកជួយសម្លាប់ខ្មែរ ដើម្បីឡើង ធ្វើស្តេចបន្តុបពីយួននិងសៀម រួចឲ្យយួនចូលមកនៅពាសពេញទឹកដីខ្មែរ ។ (ល្បិចនេះអ្នកដឹក នាំខ្មែរនៅ តែប្រើ ) ។ ក្នុងពេលប្រទេសកើតកលិយុគដូច្នេះ ពួកយួនឆ្លៀតឱកាសបង្កើន ការវាតទីលើទឹកដីខ្មែរដោយ បញ្ជូនទ័ពយួនរាប់ពាន់នាក់ មកច្បាំងជាមួយខ្មែរក្រោមនៅដែនកម្ពុជាក្រោម និងយកអំណាចបង្ខំឲ្យខ្មែរ ក្រោមផ្លាស់ប្តូរទំនៀម ទំលាប់ ប្រពៃណី វប្បធម៌ដែលជារបៀបរបបខ្មែរទៅជាយួនវិញ ។ ការបង្ខំឲ្យ ខ្មែរក្រោមក្លាយខ្លួនទៅជាយួននោះ មានការបង្ខំឲ្យទទួលនូវត្រកូលដែលស្តេចយួនឈ្មោះយ៉ាឡុង បាន ដាក់ឲ្យផងដែរ ។
តារាងវង្សត្រកូលខ្មែររក្រោមមួយត្រូវបានសរសេរលើជញ្ជាំងផ្ទះនៅភូមិអូរត្រាវ ស្រុកកញ្ចោង ខេត្តព្រះត្រពាំង ។យោងតាមសៀវភៅ «ប្រជាជនយួនកំណើតខ្មែរ» (NgườiViệtGốcMiên) ដែលបានសរ សេរដោយ អ្នកស្រាវជ្រាវប្រវត្តិសាស្ត្រជាជនជាតិយួន ឈ្មោះ ឡេ ហឿង ( Lê Hương ) បោះពុម្ភឆ្នាំ ១៩៦៩ ថា ស្តេចយួនឈ្មោះយ៉ាឡុងបានដាក់ត្រកូលឲ្យខ្មែរក្រោម មាន ៥ គឺ៖
- ១.ត្រកូល ថាច់ (Thạch) មានន័យថា ថ្ម
- ២.ត្រកូល សឺង,សឺន,ស៊ើង (Sơn) មានន័យថា ភ្នំ
- ៣.ត្រកូល ឡឹម,លឹម ឬ ឡាំ (Lâm) មានន័យថា ព្រៃ
- ៤.ត្រកូល គឹម Kim) មានន័យថា លោហធាតុ
- ៥.ត្រកូល យ័ញ ឬ ដាញ់ (Danh) មានន័យថា ឈ្មោះ
- ត្រកូល ចៅ (Châu) មកពីពាក្យខ្មែរថា ចៅ
Khmer Krom Family Name
មុន គ.ស.១៨១៣ សម័យស្តេចយួនឈ្មោះ យ៉ា ឡុង នោះ គឺខ្មែរក្រោមមិន បានប្រើត្រកូលទេ ។ ចំណែកខ្មែរអ្នកនៅប្រទេសកម្ពុជាក៏មិនមានត្រកូល ដែរ ។ លុះដល់ឆ្នាំ ១៩០៥ ទើបបារាំងបានប្រកាស ជាសាធារណៈឲ្យខ្មែរប្រើត្រកូលតាមរបៀបកូនត្រូវយកឈ្មោះឪពុកធ្វើជាត្រកូលរបស់ខ្លួន ។ ត្រកូល ដែល ខ្មែរ ក្រោមធ្លាប់ប្រើនោះ មានលក្ខណៈដូចខាងក្រោម ។
- ថាច់ (Thạch)
- សឺង សឺន (Sơn)
- គឹម (Kim)
- កៀង (Kiên)
ត្រកូលទាំង ៤ ខាងលើនេះសម្រាប់ខ្មែរក្រោមអ្នកនៅត្រើយខាងកើតទន្លេ បាសាក់ មានខេត្តព្រះត្រពាំង ខេត្តលង់ហោរ ជាដើម ។
ចំពោះត្រកូល ដាវ ( Đào ) មួយនេះភាគច្រើនសម្រាប់ខ្មែរក្រោមអ្នកនៅ ខេត្ត ព្រែកឫស្សី ។ រីឯប្រុសៗ ខ្មែរក្រោមអ្នកនៅ ខេត្តក្រមួនស វិញគេភាគច្រើនប្រើត្រកូល យ័ញ ឬ ដាញ់ ជាពាក្យចេញពី(Danh) របស់យួនតែមួយ អ្នកខ្លះគេនិយមហៅតាម សំនៀងយួនថា យ័ញ បើតាមសំនៀងអង់គ្លេសថាដាញ់ ចំពោះស្ត្រីខ្មែរក្រោមនៅខេត្តនេះវិញគេប្រើត្រកូល ធី (Thị) មានន័យថាផ្សារ ។ ចំពោះខេត្តឃ្លាំង ខេត្តពលលាវ និង ខេត្តទឹកខ្មៅ វិញខ្មែរក្រោមប្រើត្រកូលជាច្រើនដូចជា ។ ជាសរុបងាយស្រួលគិត ខ្ញុំបានតម្រៀបតាមលំដាប់ត្រកួលខ្មែរក្រោមដូចខាងក្រោមនេះគឺ
- កៀង (Kiên)
- ង៉ូ (Ngo)
- តោ (Tô)
- ត្រឹង (Tran)
- ហ្វិន (Hùynh)
- តាំង (Tăng)
- ត្រឹង (Trần)
- ត្រឹម (Trầm)
- ត្រឿង (Trương)
- ហុង (Hồng)
- ឡឺ (Lưu)
- កៅ (Cao)
- គឹម Kim) មានន័យថា លោហធាតុ
- ចៅ (Châu) មកពីពាក្យខ្មែរថា ចៅ
- ញឹង (Nhan)
- តាំង (Tang)
- តូ (To)
- ថាច់ (Thạch) មានន័យថា ថ្ម
- ទ្រីវ (Triệu)
- យឿង (Duong)
- យៀប (Diep)
- យ័ញ ឬ ដាញ់ (Danh) មានន័យថា ឈ្មោះ
- លី (Ly)
- លឹម (Lim)
- សឺង,សឺន,ស៊ើង (Sơn) មានន័យថា ភ្នំ
- ហូវ (Hữu)
- ហ្វឹន (Huynh)
- ឡឹម,លឹម ឬ ឡាំ (Lâm) មានន័យថា ព្រៃ
- លូ (Luu)
ទោះបីមានការបែងចែកត្រកូលទៅដំបន់ ដើម្បីងាយស្រួលក្នុងការគ្រប់គ្រង ខ្មែរក្រោមពីសំ ណាក់ស្តេច យួនក្តី តែបច្ចុប្បន្នត្រកូលទាំងនេះត្រូវបានលាយចម្រុះគ្នាទៅវិញទៅមកស្ទើរគ្រប់ខេត្តហើយ ។ យើងមិន កំណត់បានថាត្រកូល ថាច់ ឬ សឺង សុទ្ធតែជាអ្នកនៅខេត្តព្រះត្រ ពាំងទាំងអស់នោះទេ ព្រោះត្រកូលនេះ ក៏មាន នៅខេត្តដទៃៗខ្លះដែរ ហើយ ត្រកូលផ្សេងទៀត ដូចជា ចៅ,លី,យ័ញ និង ត្រឹង ជាដើម ក៏ឃើញមាននៅ ក្នុងខេត្តផ្សេងៗទៀតក្រៅពីខេត្តឃ្លាំងនិងខេត្តពលលាវ ។ល។ ផងដែរ ពេលយួនចូល មកឈ្លានពានដែនដីកម្ពុជាក្រោម និងធ្វើអាណានិគមលើប្រ ជាជាតិខ្មែរក្រោម ស្តេចយួនតែងតែចេញរាជ បញ្ជាឲ្យខ្មែរក្រោមផ្លាស់ប្តូរទំនៀមទំលាប់ទៅជាយួនជានិច្ច ដើម្បីធ្វើឲ្យខ្មែររលាយពូជសាសន៍ទៅជាយួន ។ កត្តា នេះហើយបានជាខ្មែរក្រោមមានត្រកូលជាភាសាយួនចាប់តាំងពីពេលនោះ រហូតមកដល់ សព្វថ្ងៃ ៕
ការធ្វើយួនូបនីយកម្មលើកម្ពុជាក្រោម និងកម្ពុជា៖
ក្រោយពីបានចូលមកបោះទីតាំងរឹងមាំលើទឹកដីខ្មែរហើយ រដ្ឋអំណាចយួនចាប់ផ្ដើមរកមធ្យោបាយការពារទឹកដីទាំងនេះ និងបានប្រើគ្រប់មធ្យោបាយ ដើម្បីលុបបំបាត់អត្តសញ្ញាណរបស់ខ្មែរ។
នៅឆ្នាំ១៨១៥ យួនបានកេណ្ឌប្រជារាស្ត្រខ្មែរជាច្រើនពាន់នាក់ ឲ្យសង់បន្ទាយទាហានមួយយ៉ាងធំនៅមាត់ជ្រូក ប្រយោជន៍ដើម្បីទប់ទល់នឹងការវាយប្រហារណាមួយពីសំណាក់ព្រះរាជាខ្មែរ។ យួនបានបង្ខំខ្មែរឲ្យជីកព្រែក វិញតេ (Vinh Te) ឬឯកសារខ្លះហៅថា ព្រែកយួន ឬព្រែកជីក កាត់ពីខេត្ត មាត់ជ្រូក ទៅដល់ខេត្ត ពាម ដែលមានប្រវែងប្រមាណ ៥៤គីឡូម៉ែត្រ។ បំណងសំខាន់ គឺដើម្បីយកព្រែកជីកនេះ ទុកធ្វើជាខ្សែបន្ទាត់ព្រំដែនរវាងខ្មែរ និងយួន នៅថ្ងៃក្រោយ។
ជំហានបន្ទាប់ មេដឹកនាំយួនអណ្ណាម បានផ្លាស់ប្ដូរឈ្មោះភូមិ ឃុំ ស្រុក ខេត្ត ក្រុង ខ្មែរឲ្យទៅជាឈ្មោះយួន ស្ទើរតែទាំងអស់។ ឈ្មោះខេត្តក្រុងខ្មែរទាំង២១ ត្រូវយួនផ្លាស់ប្ដូរដូចតទៅ៖
ព្រៃនគរ ទៅជា សាយហ្កន (Sài Gòn) ឬបច្ចុប្បន្នគេដូរមួយសារទៀតទៅជាក្រុង ហូ ជីមិញ, ទួលតាមោក ទៅជា ធូវឌូវមូក (Thủ Dầu Một), ចង្វាត្រពាំង ជា បៀងហ្វា (Biên Hòa), ព្រះសួគ៌ា ជា បារៀ (Bà Rịa), អូកាប់ ជា វុងតាវ (Vũng Tàu), រោងដំរី ជា តៃនិញ (Tây Ninh), កំពង់គោ ជា ឡុងអាង (Long An), មេស ជា មីថ (Mỹ Tho), កោះគង ជា ហ្កកុង (Gò Công), កំពង់ឫស្សី ជា ប៊េនត្រែ (Bến Tre), លង់ហោរ ជា ឡុងហូ (Long Hồ), ផ្សារដែក ជា សាឌែក (Sa Đéc), ព្រះត្រពាំង ជា ត្រាវិញ (Trà Vinh), ព្រែកឫស្សី ជា កឹងធើ (Cần Thơ), បារ៉ាជ ជា ឡុងសៀង (Long Xuyên), មាត់ជ្រូក ជា ចូវដុក (Châu Đốc), ពាម ជា ហាទៀង (Hà Tiên), ក្រមួនស ជា រ៉ាត់យ៉ា (Rạch Giá), ឃ្លាំង ជា សុកត្រាំង (Sóc Trăng), ពលលាវ ជា បាកលីវ (Bạc Liêu), និងទឹកខ្មៅ ជា កាម៉ាវ (Cà Mau)។
មិនត្រឹមតែផ្លាស់ប្ដូរឈ្មោះខេត្ត និងតំបន់ខ្មែរនៅកម្ពុជាក្រោមទៅជាឈ្មោះយួន ប៉ុណ្ណោះទេ សូម្បីតែឈ្មោះតំបន់មួយចំនួននៅក្នុងទឹកដីកម្ពុជាកណ្ដាលឯណេះ ក៏វៀតណាមបានផ្លាស់ប្ដូរឱ្យទៅជាឈ្មោះយួនដែរ។ ឧទាហរណ៍៖ ភ្នំពេញ គេហៅថា ណាំយ៉ាង (Nam Vang), ឧត្តុង្គ ទៅជា បាក់កូណាម (Bac Co Nam), ខេត្តកំពត ទៅជា កឹងវ៉ូក (Can Vot), ព្រៃវែង ទៅជា ឡាវេន (La Ven),
លង្វែក ទៅជា ឡូវៀត (Lo Viet), និងសំរោងទង ទៅជាឡុងតូង (Long Tong) ជាដើម។
លោកអ្នកនាងក៏ប្រហែលធ្លាប់ឮរួចមកហើយថា ពលរដ្ឋខ្មែរកម្ពុជាក្រោម មាននាមត្រកូលស្រដៀងៗ គ្នា ហើយមានសូរសៀងដូចភាសាវៀតណាម។ នេះក៏មកពីការបង្ខំឱ្យពលរដ្ឋខ្មែរកម្ពុជាក្រោមទាំងនោះ ដូរត្រកូលខ្មែរចេញដែរ។ ដើម្បីងាយស្រួលសម្គាល់ និងងាយស្រួលគ្រប់គ្រងខ្មែរ អធិរាជយួនអណ្ណាម ឈ្មោះ យ៉ាឡុង និងមេដឹកនាំយួន បន្តបន្ទាប់មកទៀត បានបង្ខំខ្មែរឲ្យប្ដូរត្រកូលរបស់ខ្លួន ហើយប្រើត្រកូលរួមគ្នាទៅតាមខេត្ត និងតំបន់នីមួយៗ។ ត្រកូលទាំងនោះរួមមាន៖ ថាច់ (Thach) សឺន (Son) គៀន (Kien) គីម (Kim) ចៅ (Chau) យ៉ាញ់ ឬដាញ់ (Danh) កាវ (Cao) និងដាវ (Dao) ជាដើម។
ត្រកូល យ៉ាញ់ ឬ ដាញ់ ត្រូវបានប្រើសម្រាប់ខ្មែរនៅខេត្តក្រមួនស ត្រកូល ថាច់ គីម សឺន គៀន សម្រាប់ខ្មែរនៅខេត្តព្រះត្រពាំង ខេត្តឃ្លាំង ខេត្តពលលាវ និងខេត្តទឹកខ្មៅ ត្រកូល កាវ សម្រាប់ខេត្តរោងដំរី និងត្រកូល ដាវ សម្រាប់ខេត្តព្រែកឫស្សី។
ដោយឡែក សម្រាប់ខេត្តមាត់ជ្រូក ត្រកូល ចៅ ត្រូវឱ្យគេប្រើសម្រាប់បុរស ចំណែកស្ត្រីវិញ គេឱ្យប្រើត្រកូល នាង (Neang)។
ក្រៅពីនេះ ក៏នៅមានត្រកូលមួយចំនួនផ្សេងទៀតដែរ ដូចជា លី (Ly) យៀប (Diep) លឹម (Lim) តាំង (Tang) ញឹង (Nhan) ហ្វឹន (Huynh) ត្រឹង (Tran) ង៉ូ (Ngo) តូ (To) យឿង (Duong) និង លូ (Luu)។
ការធ្វើយួនូបនីយកម្មលើកម្ពុជាក្រោម និងកម្ពុជា៖
ក្រោយពីបានចូលមកបោះទីតាំងរឹងមាំលើទឹកដីខ្មែរហើយ រដ្ឋអំណាចយួនចាប់ផ្ដើមរកមធ្យោបាយការពារទឹកដីទាំងនេះ និងបានប្រើគ្រប់មធ្យោបាយ ដើម្បីលុបបំបាត់អត្តសញ្ញាណរបស់ខ្មែរ។
នៅឆ្នាំ១៨១៥ យួនបានកេណ្ឌប្រជារាស្ត្រខ្មែរជាច្រើនពាន់នាក់ ឲ្យសង់បន្ទាយទាហានមួយយ៉ាងធំនៅមាត់ជ្រូក ប្រយោជន៍ដើម្បីទប់ទល់នឹងការវាយប្រហារណាមួយពីសំណាក់ព្រះរាជាខ្មែរ។ យួនបានបង្ខំខ្មែរឲ្យជីកព្រែក វិញតេ (Vinh Te) ឬឯកសារខ្លះហៅថា ព្រែកយួន ឬព្រែកជីក កាត់ពីខេត្ត មាត់ជ្រូក ទៅដល់ខេត្ត ពាម ដែលមានប្រវែងប្រមាណ ៥៤គីឡូម៉ែត្រ។ បំណងសំខាន់ គឺដើម្បីយកព្រែកជីកនេះ ទុកធ្វើជាខ្សែបន្ទាត់ព្រំដែនរវាងខ្មែរ និងយួន នៅថ្ងៃក្រោយ។
ជំហានបន្ទាប់ មេដឹកនាំយួនអណ្ណាម បានផ្លាស់ប្ដូរឈ្មោះភូមិ ឃុំ ស្រុក ខេត្ត ក្រុង ខ្មែរឲ្យទៅជាឈ្មោះយួន ស្ទើរតែទាំងអស់។ ឈ្មោះខេត្តក្រុងខ្មែរទាំង២១ ត្រូវយួនផ្លាស់ប្ដូរដូចតទៅ៖
ព្រៃនគរ ទៅជា សាយហ្កន (Sài Gòn) ឬបច្ចុប្បន្នគេដូរមួយសារទៀតទៅជាក្រុង ហូ ជីមិញ, ទួលតាមោក ទៅជា ធូវឌូវមូក (Thủ Dầu Một), ចង្វាត្រពាំង ជា បៀងហ្វា (Biên Hòa), ព្រះសួគ៌ា ជា បារៀ (Bà Rịa), អូកាប់ ជា វុងតាវ (Vũng Tàu), រោងដំរី ជា តៃនិញ (Tây Ninh), កំពង់គោ ជា ឡុងអាង (Long An), មេស ជា មីថ (Mỹ Tho), កោះគង ជា ហ្កកុង (Gò Công), កំពង់ឫស្សី ជា ប៊េនត្រែ (Bến Tre), លង់ហោរ ជា ឡុងហូ (Long Hồ), ផ្សារដែក ជា សាឌែក (Sa Đéc), ព្រះត្រពាំង ជា ត្រាវិញ (Trà Vinh), ព្រែកឫស្សី ជា កឹងធើ (Cần Thơ), បារ៉ាជ ជា ឡុងសៀង (Long Xuyên), មាត់ជ្រូក ជា ចូវដុក (Châu Đốc), ពាម ជា ហាទៀង (Hà Tiên), ក្រមួនស ជា រ៉ាត់យ៉ា (Rạch Giá), ឃ្លាំង ជា សុកត្រាំង (Sóc Trăng), ពលលាវ ជា បាកលីវ (Bạc Liêu), និងទឹកខ្មៅ ជា កាម៉ាវ (Cà Mau)។
មិនត្រឹមតែផ្លាស់ប្ដូរឈ្មោះខេត្ត និងតំបន់ខ្មែរនៅកម្ពុជាក្រោមទៅជាឈ្មោះយួន ប៉ុណ្ណោះទេ សូម្បីតែឈ្មោះតំបន់មួយចំនួននៅក្នុងទឹកដីកម្ពុជាកណ្ដាលឯណេះ ក៏វៀតណាមបានផ្លាស់ប្ដូរឱ្យទៅជាឈ្មោះយួនដែរ។ ឧទាហរណ៍៖ ភ្នំពេញ គេហៅថា ណាំយ៉ាង (Nam Vang), ឧត្តុង្គ ទៅជា បាក់កូណាម (Bac Co Nam), ខេត្តកំពត ទៅជា កឹងវ៉ូក (Can Vot), ព្រៃវែង ទៅជា ឡាវេន (La Ven),
លង្វែក ទៅជា ឡូវៀត (Lo Viet), និងសំរោងទង ទៅជាឡុងតូង (Long Tong) ជាដើម។
លោកអ្នកនាងក៏ប្រហែលធ្លាប់ឮរួចមកហើយថា ពលរដ្ឋខ្មែរកម្ពុជាក្រោម មាននាមត្រកូលស្រដៀងៗ គ្នា ហើយមានសូរសៀងដូចភាសាវៀតណាម។ នេះក៏មកពីការបង្ខំឱ្យពលរដ្ឋខ្មែរកម្ពុជាក្រោមទាំងនោះ ដូរត្រកូលខ្មែរចេញដែរ។ ដើម្បីងាយស្រួលសម្គាល់ និងងាយស្រួលគ្រប់គ្រងខ្មែរ អធិរាជយួនអណ្ណាម ឈ្មោះ យ៉ាឡុង និងមេដឹកនាំយួន បន្តបន្ទាប់មកទៀត បានបង្ខំខ្មែរឲ្យប្ដូរត្រកូលរបស់ខ្លួន ហើយប្រើត្រកូលរួមគ្នាទៅតាមខេត្ត និងតំបន់នីមួយៗ។ ត្រកូលទាំងនោះរួមមាន៖ ថាច់ (Thach) សឺន (Son) គៀន (Kien) គីម (Kim) ចៅ (Chau) យ៉ាញ់ ឬដាញ់ (Danh) កាវ (Cao) និងដាវ (Dao) ជាដើម។
ត្រកូល យ៉ាញ់ ឬ ដាញ់ ត្រូវបានប្រើសម្រាប់ខ្មែរនៅខេត្តក្រមួនស ត្រកូល ថាច់ គីម សឺន គៀន សម្រាប់ខ្មែរនៅខេត្តព្រះត្រពាំង ខេត្តឃ្លាំង ខេត្តពលលាវ និងខេត្តទឹកខ្មៅ ត្រកូល កាវ សម្រាប់ខេត្តរោងដំរី និងត្រកូល ដាវ សម្រាប់ខេត្តព្រែកឫស្សី។
ដោយឡែក សម្រាប់ខេត្តមាត់ជ្រូក ត្រកូល ចៅ ត្រូវឱ្យគេប្រើសម្រាប់បុរស ចំណែកស្ត្រីវិញ គេឱ្យប្រើត្រកូល នាង (Neang)។
ក្រៅពីនេះ ក៏នៅមានត្រកូលមួយចំនួនផ្សេងទៀតដែរ ដូចជា លី (Ly) យៀប (Diep) លឹម (Lim) តាំង (Tang) ញឹង (Nhan) ហ្វឹន (Huynh) ត្រឹង (Tran) ង៉ូ (Ngo) តូ (To) យឿង (Duong) និង លូ (Luu)។
ខេត្តខ្មែរ នៅវៀតណាម
