ប្រភពមកពី
រឿងរ៉ាវទាំងនេះ លោកជីវ តាក់គង់ (១) បាននិពន្ធឡើងក្នុងសម័យសន្ដតិវង្ស ងន់ (២) គឺនៅស្រុក វ៉េងតា (៣) ហើ យក្រោយមកលោកហ្កូវគង់ បានកែសំរួលក្នុងរវាង រាជសន្តតិវង្ស ម៉េង (៤) ក្នុងស្រុកសេងអាន (៥) ។
• ១ = នេះតាមសំលេងចិនទាជីវ បើអានតាមសំលេងចិនប៉េកាំង : ចូវតាក្វាន់ តែយើងធ្លាប់មកថា ជីវតាក្វាន់ៗ ។
• ២ = សន្តតវង្សងន់នេះ មានស្ដេចច្រើនអង្គ តែនេះក្នុង គ.ស. ១២៩៥ គឺត្រូវលើស្ដេចឈ្មោះ ងន់ សេងចុង នាមសំរាប់រាជវង្ស ងន់ចេង ។
• ៣ = ស្រុកវេងតា នៅក្នុងខេត្ដជាក់កាង (ចិនខាងត្បូង) ។
• ៤ = សន្តតិវង្សម៉េង ចូលមកក្នុងសតវត្សទី ១៣ – ១៤ នៃគ.ស. ។
• ៥ = នៅក្នុងខេត្ដហោណាំ (ហូណាន់) ។
សេចក្ដីអធិប្បាយទាំងស្រុងមានដូចតទៅ ៖
ចេនឡា ឬ ចាមឡា អ្នកប្រទេសហៅខ្លួនឯងថា «កាន់ផៃចឺ» តាមកំណត់ខ្លះរបស់ពួកបស្ចឹមប្រទេស បានហៅថាកាំ ពូចឺ ដែលមានសំលេងស្រដៀងនឹង «កាំពួចេ» ដែរ ។ ខ្ញុំចាប់ធ្វើដំណើរចេញពីស្រុក «អ៊ូជីវ» ទៅដល់សមុទ្រ «កាវជីវ» ក៏បានទៅដល់ទីក្រុងចាម្ប បន្ដដំណើរបណ្តោយខ្យល់ចេញពីក្រុងចាម្ប ទៅអស់រយៈពេលកន្លះខែទៀត ក៏បានទៅដល់ស្រុក ចេញផូវ (ជម្ពូ?) ដែលជាព្រំដែននៃប្រទេសនេះ ។ លុះចេញពីចេងផូវទៅទៀត ឆ្លងសមុទ្រ ឃុនលុន ក៏ទៅដល់មាត់ពាម គឺបែកចេញពីមាត់សមុទ្រទៅជាដៃទន្លេច្រើនច្រកណាស់ ។ ក្នុងបណ្តាច្រកទាំងនោះ មានតែច្រកទី៤ទេ ទើបអាចចូលទៅបាន ក្រៅពីនេះគេដឹងថា មានទឹករាក់ណាស់ នាវាធំៗមិនអាចធ្វើដំណើរបានឡើយ ត្រង់ពាមមានច្រកនោះ ឃើញមានព្រៃទ្រុប ហើយក្រៅពីនេះមានវាលខ្សាច់ពណ៌លឿង និងមានដើមបបួសនិងអំពៅព្រៃ ដុះបែកផ្កាសសំព្រួស ម្ល៉ោះហើយ អ្នកដំណើរពិបាកចំណាំច្រកចូលទៅណាស់ ។
ចូលផុតពីមាត់ពាម ធ្វើដំណើរប្រមាណកន្លះខែទៀត ទើបបានទៅដល់ស្រុកមួយឈ្មោះ ឆេនាំ ( ឆ្នាំ ង ? ) ដែលជាខេ ត្ដមួយនៃប្រទេសនេះ។ លុះធ្វើដំណើរពីឆេ នាំបណ្តោយតាមទឹកហូរទៅជើង អស់ពេល ១០ ថ្ងៃទៀត កាត់ភូមិ ពូ លូវឈឹង (ប្រែថាភូមិកណ្តាលផ្លូវ) ហ៊ុតឈឹង (ភូមិព្រះពុទ្ធ) (១) ឆ្លងកាត់សមុទ្រទឹកសាប (២) ទៅទៀត ទើបបានដល់ ទីក្រុង កាងពាងឈូ ( កំពែងជូរ ? ) ។ ក្នុងនេះ មានទំហំ ៥០ លី (១ លីប្រវែង ១.៨០០ ហត្ថ ) បើតាមសៀភៅពួកប ស្ចឹមប្រទេសសរសេរថា ប្រទេសនេះ មានទំហំដី៧.០០០លី និងមានព្រំប្រទល់ ខាងជើងទល់នឹងក្រុងចំប៉ា គឺត្រូវ ធ្វើដំណើរ អស់ពេលកន្លះខែ ខាងនិរតីនៅឃ្លាតពីស្រុកសៀមចំងាយផ្លូវកន្លះខែដែរ នៅខាងត្បូងឃ្លាតពីទីក្រុង «ហួងអ៊ូ» ចំងាយផ្លូវ១០ថ្ងៃ អែខាងកើតប្រទេសនេះគឺមហាសមុទ្រ ហើយដែលប្រទេសមួយធ្លាប់ទាក់ទង ខាង សេដ្ឋកិច្ចជាមួយ ស្រុកយើងតាំងពីដើមរៀងមកផង។ ១ = លោក ប៉េលីយោត Pelliot សង្ស័យថា ពោធិសាត់ តែពិតគឺ ភូមិព្រៃភព ព្រោះជាពាក្យសំគាល់នាមព្រះពុទ្ធ ដែរ។ ២ = ពាក្យ ទលេបាលី ប្រែថាសមុទ្ធ សព្វថ្ងៃក្លាយជា ទន្លេសាបវិញ ។
នៅគ្រាដែលប្រទេសចិន (ក្នុងរាជ្យសន្ដិវង្សម៉ុងហ្គោល) បានត្រួត្រាលើមហាសមុទ្រក្នុងទ្វីបលោកហើយ លោក ថមពល (មេទ័ពធំ) ឈ្មោះ ចុន តូវ ដែលនៅឈរប្រចាំការត្រួតត្រាទីក្រុងចាមបានចាត់ មន្ដ្រីពីរនាក់គឺ លោក ហ៊ូ ប៉េក ហូវ អ្នកមានប៉ានមាស១ និងលោក ឆាយ ហូវ អោយទៅកាន់ប្រទេសចេនលា តែត្រូវប្រទេសនេះចាប់ឃុំ ទុកមិនអោយមកវិញ។ លុះមកដល់រជ្ជកាលស្ដេច ងន់ ចេង (គ.ស.១២៩២) ខែទី៦ ព្រះរាជាអង្គនេះ ទ្រង់ចាត់បេ សកម្មទូតមួយមកប្រទេសចេនលា ហើយពេលនោះ ខ្លួនខ្ញុំក៏ត្រូវចាត់មកជាមួយដែរ។ គឺនៅក្នុងខែទី ២នៃឆ្នាំបន្ទា ប់មក យើងបានចាកចេញពីស្រុក ម៉េងជីវ នោះមកទៀត។ លុះថ្ងៃ១៥ ខែទី៣ ទើបដល់ទីក្រុងចាម នៅកន្ដាលផ្លូវ ជួបនឹងខ្យល់បក់បញ្ច្រាសពីមុខមកវិញ ដែលជាហេតុនាំអោយមានការ រអាក់រអួលក្នុងដំណើរ។ ដល់មកខែ ៧ដែ លជាសរទរដូវ ទើបបានមកដល់ប្រទេសនេះ ព្រមចំនុចចុះចូលទៅ(១)។
១ = ត្រង់នេះ តាមសេចក្ដីប្រែលោក ប៉េលីយោត មិនលឺថា ព្រមចំនុចចូលទេ តែនេះប្រែតាមប្រយោគចិន អក្សរ ដូច្នេះន័យនេះបានត្រឹមតែថាគេព្រមរាក់ទាក់ទទួលបេសកជនប៉ុណ្ណោះ ។
លុះដល់មករជ្ជកាលស្ដេច តាយ តេក (គ.ស. ១២៩៧) ខែទី៦ ខ្ញុំជិះនាវាត្រលប់មកវិញ ហើយដល់ថ្ងៃ ១២ ខែ ៨ ទើបនាវាចូលចត ដល់កំពង់ផែស្រុកស៊ីម៉េង។
ចំពោះរឿងប្រពៃណី និង កិច្ចការនៃប្រទេសចេនលានេះខ្ញុំមិនបានដឹងល្អិតល្អន់អស់សេចក្ដីសព្វគ្រប់មែន តែខ្ញុំ បានដឹងដោយត្រួសៗអាចនឹងជំរាបបានដែរ។
បរិវេណនៃក្រុង
បរិវេណនៃក្រុងនេះ មានទំហំ ២០លី មានទ្វារ ៥។ ទ្វារទាំងនោះសុទ្ធតែសាងកំរាស់ជាពីរជាន់ក្នុងក្រៅ គឺនៅ ទិសខាងកើតមានទ្វារពីរ។ ក្រៅពីនេះ ក្នុងមួយទិស មានទ្វារតែមួយទេ។ នៅក្រៅកំពែងក្រុង សុទ្ធតែមានប្រលា យទឹកធំៗ ពីក្រៅប្រលាយនោះមានផ្លូវដើរទៅកាន់ស្ពានធំៗ ហើយនៅសងខាងស្ពាននិមួយៗមានទេវរូបថ្ម ៥៤ ដូចជាមេទ័ពថ្មដ៏ធំៗដូច្នេះដែរ។ រូបទាំងនោះដូចៗគ្នានៅតាមច្រកទាំងប្រាំ។ បង្កាន់ដៃស្ពានទាំងនេះគេធ្វើអំពីថ្ម ហើយមានឆ្លាក់រូប ពស់ដ៏ធំ (១) ដែលមានក្បាល៩ អែរូបថ្មទាំង ៥៤នោះ សុទ្ធតែយកដៃចាប់ទាញពស់នេះអែង ហាក់ដូចជាមិនចង់អោយស្ទុះទៅរួច។ នៅខាង លើខ្លោងទ្វារ មានពុទ្ធរូបថ្មប្រាំអង្គបែរភ័ក្ដ្រទៅទិសខាងលិច ហើ យមួយអង្គដែលស្ថិតនៅចំកន្ដាលគេមានទឹកមាសល្អស្រស់ផង។ នៅសងខាងទ្វារ មានឆ្លាក់រូបដំរីថ្មទៀត។ ១ = ពស់នេះ បើតាមខ្មែរគឺជានាគ។ ជីវ តាក្វាន់ ធ្លាប់ស្គាល់នាគចិន មានរូបផ្សេង បានជាហៅនាគខ្មែរថាពស់ ។
កំពែងទីក្រុង គេធ្វើពីថ្មទាំងអស់ មានកំពស់ ២០ ហត្ថតំរៀបថ្មយ៉ាងជិត ហើយមាំណាស់។ នៅពីលើគ្មានស្មៅដុះ ឡើយ តែនៅ ចន្លោះមួយដុំៗមានដាំដើមជ្រៃ។ អែផ្ទៃក្នុងនៃកំពែងដែលមានចន្លោះពីគ្នាដល់ទៅ ១០០ ហត្ថនោះ ស្ថិតនៅជាដីជំរាល បីដូចជាជំរាលនៃភ្នំ រលីងស្អាតណាស់ ។ លើកំពែងដែលមានផ្ទៃជាជំរាលនោះ មានទ្វារធំៗ ដែលបិទជិតនៅពេលយប់ ហើយបើកចំហរនៅពេលថ្ងៃតាំងពីព្រលឹម និងមានអ្នកយាមប្រចាំការជានិច្ច។ សត្វ ឆ្កែគេមិនអោយចូលក្នុងទ្វារនេះទេ។ ជនណាដែលធ្លាប់មានទោសត្រូវគេកាត់ម្រាមជើង ក៏មិនអោយចូលដែរ។ កំពែងព័ទ្ធជុំវិញនោះមានជ្រុងជ្រោយល្អណាស់ ហើយនៅជ្រុងនិមួយៗសឹងមានប្រាង្គថ្មមួយខ្ពស់នៅប្រចាំគ្រប់ជ្រុង ។
នៅកន្ដាលទីក្រុងនេះ មានប្រាសាទមាសមួយ(ក) និងនៅជិតខាងនេះមានប្រាង្គប្រាសាទជាង២០ទៀត ព្រមទាំង មានបន្ទប់ថ្មចំនួនច្រើនបន្ទប់ផង ។ នៅប៉ែងខាងកើតមានស្ពានមាសមួយមានរូបតោមាស២ ស្ថិតនៅអមខាង ឆ្វេង និងខាងស្ដាំស្ពានមាស។ មានព្រះពុទ្ធរូបមាស ៨អង្គ តំកល់នៅតំរៀបគ្នាចំពីក្រោមប្រាង្គសិលា ។ នៅខាង ជើងប្រាសាទមាសចំងាយប្រមាណជាងមួយលី មានប្រាសាទស្ពាន់មួយទៀតដែលមានកំពស់ខ្ពស់ជាងប្រាសាទ មាស គួរអោយគយគន់ណាស់។ ចំពីក្រោមប្រាសាទស្ពាន់នោះ ឃើញមានបន្ទប់ថ្មប្រហែលជាដប់ដែរ។ ចេញពី នេះទៅខាងជើងថែមមួយលីទៀត គឺជាព្រះរាជដំនាក់ដែលស្ដេចគង់នៅ។ នៅក្នុងល្វែងដែលជាព្រះដំនាក់នោះ មានប្រាង្គមាសមួយទៀត។ ទំនងជាដោយហេតុនេះហើយ ដែលពួកឈ្មួញបរទេសតែងដំនាលថា ប្រទេសចេន លាថ្កុំថ្កើងរុងរឿងណាស់ ។
ក = លោកប៉េលីយោត យល់ថាប្រាសាទនេះ គឺប្រាសាទបាយ័ន ។
ចេញពីកំពែងតាមទ្វារខាងត្បូងទៅ ចំងាយប្រមាណជាជាងកន្លះលី តាមពាក្យចចាមអារាមគេនិយាយថាចេតិយ លូប៊ូន(១) សង់តែមួយយប់។ ផ្នូរសព រឺ ចេតីយ លូប៊ូន ស្ថិតនៅក្រៅកំពែងខាងត្បូងជាងកន្លះលី ហើយមានបរិវេណ ព័ទ្ធជុំវិញប្រមាណជាងដប់លី និងមានបន្ទប់ថ្មច្រើនរយទៀតផង ។ នៅស្រះខាងកើតកំពែងនគរប្រមាណ១០លី មានប្រាសាទថ្មីមួយទៀត(២) មានបរិវេណព័ទ្ធជុំវិញប្រវែង ១០០លី។ នៅក្នុងប្រាសាទនេះ មានព្រះពុទ្ធរូបមួយ អង្គទ្រង់ផ្ទុំធ្វើពីស្ពាន់ ហើយមានទឹកចេញជានិច្ចពីផ្ចិត ហូរធ្លាក់ចុះទៅក្នុងស្រះធំមួយ នៅពីខាងជើងប្រាសាទនេះ ។ នៅទិសខាងជើងកំពែងនគរចំងាយប្រមាណ ៥លី មានប្រសាទមាសរាងបួនជ្រុង(៣) និង មាន បន្ទប់ថ្មជាច្រើ នរយ ហើយនៅក្នុងនោះគេឃើញមានព្រះពុទ្ធរូបមាស រូបសិង្ហមាស រូបដំរី រូបគោ រូបសេះ និងវត្ថុដទៃទៀតធ្វើ ពីស្ពាន់ ច្រើនអិតគណនា ។
១ = តាមសេចក្ដីប្រែរបស់លោក ប៉េលីយោត ថា Lou-Pan ហើយលោកចុះសេចក្ដីយល់ថាជាប្រសាទអង្គវត្ដ។ តាមចិនលូប៊ូន ជាឈ្មោះមេជាងរចនាក្នុងរឿងព្រង ដូចខ្មែរយើងនិយាយពីពិសនុការអ្នកសាងប្រាសាទដែរ) ។ ២ = លោក ប៉េលីយោត យល់ថា ជាប្រាសាទមេបុណ្យខាងលិចដែលគាត់បន្ថែមថា ប្រហែលជាគេច្រលំ ជាទិស ខាងកើតទៅវិញ ។ ៣ =ទំនងជាប្រាសាទនាគព័ន្ធ ។
ដំនាក់លំនៅស្ថាន
ព្រះដំនាក់ ផ្ទះនាម៉ឺនមន្ដ្រី និងផ្ទះអ្នកមានទាំងអស់សុទ្ធតែបែរមុខទៅកើត។ ព្រះរាជដំនាក់ ស្ថិតនៅខាងជើងប្រា សាទមាស និង ស្ពានមាស ហើយនៅជិតមាត់ទ្វារក៏មានបន្ទាយព័ទ្ធជុំវិញប្រវែង ៥ រឺ ៦ លី ។ ក្បឿងប្រក់តួប្រាសាទ កន្ដាលធ្វើពីសំនរ ឯអគារផ្សេងទៀត សឹងប្រក់ក្បឿងធ្វើពីដីដុតពណ៌លឿង ។ សសរនិងស៊ុមទ្វារសុទ្ធតែឆ្លាក់ រឺ គូររូបរចនាផ្សេងៗ តែភាគច្រើនគឺរូបព្រះពុទ្ធ ។ ដំបូលទាំងនោះល្អមើលណាស់ ។ របៀងប្រាសាទ និង ថែវយ៉ាង វែងអាចដើរបាន ជាផ្លូវខ្វាត់ខ្វែង ហើយដំបូលនោះក៏ខ្ពស់ៗសំបើមណាស់។ ទីនេះជាកន្លែងព្រះរាជវាំងដែល ស្ដេចទ្រង់ប្រកបកិច្ចការផែនដី មានបង្អួចមាសមួយនៅខាងស្ដាំ និង ខាងធ្វេងនៃកន្លែងស្ដេចគង់ប្រថាប់ មានស សរបួនជ្រុងតំកល់កញ្ចក់តំរៀបគ្នាប្រមាណជា៤០ រឺ ៥០ បន្ទះ ដាក់ដង្ហែតាមជ្រុងបង្អួចនេះ កំនល់ទ្រមានរូបរាង ជាដំរី (ត្រង់នេះគឺជាបុស្បុកមួយ ដែលមានសសរបួន និងក្បាច់លំអរដោយកញ្ចក់ជើងទ្រធ្វើពីរូបដំរី តែលោកជីវ តាក្វាន់ សរសេរថា ជាស៊ុមមួយ ព្រោះឃើញមានតែគ្របជុំវិញ ) ។
ខ្ញុំលឺគេនិយាយថា ទីត្រង់នេះ មានរបស់ប្លែកៗច្រើនណាស់ ប៉ុន្ដែបំរាមតឹងតែងពេក មិនអាចអនុញ្ញាតអោយចូល មើលបាន។ ក្នុងបណ្តារឿងប្លែកទាំងនោះ មានការណ៍មួយថា នៅកណ្តាលប្រសាទមានប្រាង្គមាសមួយ ហើយថា រាល់យប់ ស្ដេចតែងឡើងទៅផ្ទុំលើប្រាង្គមាសនោះ ។ អ្នកស្រុកគេមានជំនឿហើយនាំគ្នានិយាយថា នៅក្នុងប្រា សាទមាសនោះឯង មានបិសាចមួយ មានរូបពស់ក្បាលប្រាំបួន(២)។ បិសាចនោះជាព្រះភូមិរក្សាព្រះនគរ។រា ល់យប់ បិសាចតែងដំនែងខ្លួនជាមនុស្សស្រី ហើយស្ដេចត្រូវរួមផ្ដេកផ្ដិតនឹងនាងនេះ សូម្បីតែមហេសី រឺ ស្នំស្និទ្ធ ព្រះអង្គ ក៏មិនហ៊ានចូលទៅក្នុងទីនោះដែរ ។
លុះដល់មជ្ឈឹមយាម ទើបស្ដេចចេញមកពីនាងពស់នោះ មករួមរ័ក្ស នឹងមហេសី រឺ ស្រីស្នំដទៃទៀតបាន។ បើបាត់ពស់នោះមិន និម្មិតមកទេ នោះថាគ្រោះថ្នាក់នឹងមកដល់អាយុស្ដេ ចហើយ រឿងរ៉ាវអាក្រក់នឹងកើតឡើង។ បើស្ដេចមិនបានយាងចូលទៅទីនោះមួយយប់ណា ហើយពេលនោះអ ពមង្គល នឹងពិតជាកើតឡើងភ្លាមមិនខានដែរ ។
២ = ពស់ក្បាលប្រាំបួននេះគឺជានាគ ព្រោះនាគខ្មែរមានខ្លួនជាពស់ ឯនាគចិនមានជើងក្បាលតូចអិតពពារទេ ។
បន្ទាប់មក ដំណាក់ញាតិវង្ស រឺលំនៅនាម៉ឺន មន្ដ្រីធំៗ សង់យ៉ាងធំទូលាយស្ដុកស្ដម្ភប្លែកពីផ្ទះអ្នកស្រុកសាមញ្ញ។ ផ្ទះ ទាំងនោះសុទ្ធតែប្រក់ស្លឹក មានតែផ្ទះអ្នកធំ និង វិហារទេដែលប្រក់ក្បឿង។ ហើយទំហំផ្ទះទាំងនោះត្រូវសង់ទៅ តាមលំដាប់យសសក្ដិនៃម្ចាស់ផ្ទះផង។ ចំនែកផ្ទះប្រជារាស្ដ្រវិញ សុទ្ធតែប្រក់ស្លឹក រឺ ស្បូវ គេមិនហ៊ានប្រក់ក្បឿង ទេ ឯទំហំសោត សង់ទៅតាមធនធានខ្លួន តែមិនហ៊ានសង់អោយដូចលំនាំអ្នកធំឡើយ ។
( សូមរង់ចាំអានភាគ ២ )
សេចក្ដីផ្ដើម ប្រពៃណីអ្នកស្រុកចេនឡា
រឿងរ៉ាវទាំងនេះ លោក ជីវ តាក់គង់ (1) បាននិពន្ធឡើងក្នុងសម័យសន្តតិវង្ស ងន់ (2) គឺនៅស្រុក វ៉េងតា (3) ហើយក្រោយមក លោក ហ្កូវ គង់ បានកែសម្រួលក្នុងរវាងរាជសន្តតិវង្ស ម៉េង (4) ក្នុងស្រុកសេងអាន (5) ។
***
នេះតាមសំឡេង ចិនទាជីវ បើអានតាមសំឡេង ចិនប៉េកាំង : ចូវ តាក្វាន់ តែយើងធ្លាប់មកថា ជីវ តាក្វាន់ៗ = Zhou Daguan
សន្តតិវង្សងន់នេះ មានស្ដេចច្រើនអង្គ តែនេះក្នុង គ.ស ១២៩៥ គឺត្រូវលើស្ដេចឈ្មោះ ងន់ សេងចុង នាមសម្រាប់រាជវង្ស ងន់ចេង = Temür Khan, Emperor Chengzong of Yuan
ស្រុកវេងតា ខែត្រជាក់កាង (ចិនខាងត្បូង) = ប្រហែល (Wenzhou, Zhejiang Province)
សន្តតិវង្សម៉េង ចូលមកក្នុងសតវត្សទី ១៣ -១៤ នៃគ.ស = (Ming Dynasty 1368–1644)
នៅក្នុងខែត្រហោណាំ (ហូណាន់) = (Hunan Province)
***
ចេនឡា ឬ ចាមឡា អ្នកប្រទេសហៅខ្លួនឯងថា «កាន់ផៃចឺ» តាមកំនត់ខ្លះរបស់ពួកបស្ចឹមប្រទេស បានហៅថា «កាំពូចឺ» ដែលមានសំលេងស្រដៀងនឹង «កាំពួចេ» ដែរ ។ ខ្ញុំចាប់ធ្វើដំណើរចេញពីស្រុក អ៊ូជីវ តាមផ្លូវទឹកទន្លេ ស្រុកម៉ាំងគូយ និង គង់តុង កាត់សមុទ្រ ឈិតជីវ ទៅដល់សមុទ្រ កាវជីវ ក៏បានទៅដល់ ទីក្រុងចាម្ប បន្តដំណើរបណ្ដោយខ្យល់ ចេញពី ក្រុងចាម្ប ទៅអស់រយៈពេលកន្លះខែទៀតក៏បានទៅដល់ ស្រុកចេញផូវ (ជម្ពូ?) ដែលជាព្រំដែននៃប្រទេសនេះ។ លុះចេញពី ចេងផូវ ទៅទៀត ឆ្លងសមុទ្រ ឃុនលុន ក៏ទៅដល់មាត់ពាម គឺបែកចេញពីមាត់សមុទ្រទៅជាដៃទន្លេច្រើនច្រកណាស់ ។ ក្នុងបណ្ដាច្រកទាំងនោះ មានតែច្រកទី៤ ទេ ទើបអាចចូលទៅបានក្រៅពីនេះគេដឹងថាមានទឹករាក់ណាស់ នាវាធំៗ មិនអាចធ្វើដំណើរបានឡើយ ត្រង់ពាមមានច្រកនោះឃើញមានព្រៃទ្រុប ហើយក្រៅពីនេះមានវាលខ្សាច់ពណ៌លឿង និងមានដើមបបុស និងអំពៅព្រៃដុះបែកផ្កាសសំព្រុស ម៉្លោះហើយអ្នកដំណើរពិបាកចំណាំច្រកចូលទៅណាស់ ។
ចូលផុតពីមាត់ពាម ធ្វើដំណើរតាមដងទន្លេឆ្ពោះទៅទិសខាងជើងអស់រយៈដំណើរប្រមាណកន្លះខែទៀត ទើបបានទៅដល់ស្រុកមួយឈ្មោះ ឆេណាំ (ឆ្នាំង?) ដែលជាខែត្រមួយនៃប្រទេសនេះ ។ លុះធ្វើដំណើរពី ឆេណាំ បណ្ដោយតាមទឹកហូរទៅជើងអស់ពេល ១០ថ្ងៃទៀត កាត់ភូមិ ពូលូវឈឹង (ប្រែថាភូមិកណ្ដាលផ្លូវ) ហ៊ុតឈឹង (ភូមិព្រះពុទ្ធ)(1) ឆ្លងកាត់ សមុទ្រទឹកសាប (2) ទៅទៀត ទើបបានដល់ ទីក្រុង កាងពាងឈូ (កំពែងជូរ?) ។ ក្រុងនេះមានទំហំ ៥០ លី (១លីប្រវែង ១.៨០០ហត្ថ) បើតាមសៀវភៅពួកបស្ចិមប្រទេសសរសេរថា ប្រទេសនេះមានទំហំដី ៧.០០០លី និងមានព្រំប្រទល់ខាងជើងទល់នឹង ក្រុងចម្ប៉ា គឺត្រូវធ្វើដំណើរអស់ពេលកន្លះខែ ខាងនិរតីនៅឃ្លាតពីស្រុកសៀមចម្ងាយផ្លូវកន្លះខែដែរ នៅខាងត្បូងឃ្លាតពីទីក្រុង ហួងអ៊ូ ចម្ងាយផ្លូវ ១០ថ្ងៃ ឯខាងកើតប្រទេសនេះគឺមហាសមុទ្រ ហើយដែលជាប្រទេសមួយធ្លាប់ទាក់ទងខាងសេដ្ឋកិច្ចជាមួយស្រុកយើងតាំងពីដើមរៀងមកផង ។
នៅគ្រាដែល ប្រទេសចិន (ក្នុងរាជ្យសន្តតិវង្សម៉ុងហ្គោល) បានត្រួតត្រាលើមហាសមុទ្រក្នុងទ្វីបលោកហើយ លោកចមពល (មេទ័ពធំ) ឈ្មោះ ជុន តូវ ដែលនៅឈរប្រចាំការត្រួតត្រា ទីក្រុងចាម្ប បានចាត់មន្ត្រីពីរនាក់គឺ លោក ហ៊ូ ប៉េកហូវ អ្នកមានប៉ានមាស១ និងលោក ឆាយ ហូវ ឲ្យទៅកាន់ ប្រទេសចេនឡា តែត្រូវប្រទេសនេះចាប់ឃុំទុកមិនឲ្យមកវិញ ។ លុះមកដល់រជ្ជកាលស្ដេច ងន់ ចេង (គ.ស. ១២៩២) ខែទី៦ ព្រះរាជាអង្គនេះទ្រង់ចាត់បេសកកម្មទូតមួយមក ប្រទេសចេនឡា ហើយពេលនោះខ្លួនខ្ញុំក៏ត្រូវចាត់មកជាមួយដែរ ។ គឺនៅក្នុងខែទី២ នៃឆ្នាំបន្ទាប់មក យើងបានចាកចេញពីស្រុក ម៉េងជីវ នោះមកទៀត ។ លុះថ្ងៃ១៥ ខែទី៣ ទើបដល់ ទីក្រុងចាម្ប នៅកណ្ដាលផ្លូវជួបនឹងខ្យល់បក់បញ្ច្រាសពីមុខមកវិញ ដែលជាហេតុនាំឲ្យមានការរអាក់រអួលក្នុងដំណើរ ។ ដល់មកខែ៧ ដែលជាសរទរដូវ ទើបបានមកដល់ប្រទេសនេះ ព្រមចំណុះចុះចូលទៅ (3) ។
លុះដល់មករជ្ជកាល ស្ដេច តាយ តេក (គ.ស. ១២៩៧) ខែទី៦ ខ្ញុំជិះនាវាត្រលប់មកវិញ ហើយដល់ថ្ងៃ១២ ខែ៨ ទើបនាវាចូលចតដល់កំពង់ផែស្រុក ស៊ីម៉េង ។ ចំពោះរឿងប្រពៃណី និង កិច្ចការនៃ ប្រទេសចេនឡា នេះខ្ញុំមិនបានដឹងល្អិតល្អន់អស់សេចក្ដីសព្វគ្រប់មែន តែខ្ញុំ បានដឹងដោយត្រួសៗ អាចនឹងជម្រាបបានដែរ ។
***
លោក Pelliot សង្ស័យថា ពោធិ៍សាត់ តែពិតគឺ ភូមិព្រៃភព ព្រោះជាពាក្យសំគាល់នាមព្រះពុទ្ធ ដែរ ។
ពាក្យ ទលេ បាលី ប្រែថាសមុទ្ទ សព្វថ្ងៃក្លាយជា ទន្លេសាបវិញ ។
ត្រង់នេះ តាមសេចក្ដីប្រែ លោក Pelliot មិនឮថាព្រមចំណុះចូលទេ តែនេះប្រែតាមប្រយោគចិនអក្សរ ដូច្នេះន័យនេះបានត្រឹមតែថា គេព្រមរាក់ទាក់ទទួលបេសកជនប៉ុណ្ណោះ ។
***
ផ្ទៀងផ្ទាត់ជាមួយសៀវភៅជាភាសាអង់គ្លេស
On 20 February 1296, Zhou Daguan set sail from Wenzhou in Zhejiang province, on a compass guided ship, passing the ports of Fuzhou, Guangzhou, Quanzhou (Zaitong), the Island of Hainan, the Seven-Islands Sea (Qizhou yang), the sea off Central Vietnam coast (Jiaozhi Sea), and stopped over in Zhancheng or Champa (today’s Qui Nhon). The ship resumed its trip passed the province of Zhenpu, through Poulo Condor Sea, then heading north on the Mekong River into Tonle Sap River reaching the town of Kampong Chhnang of Cambodia; from there he boarded a small boat, sailing for a dozen days, through Tonle Sap Lake arriving at Angkor Thom, the capital of Cambodia in August.
Fuzhou = អ៊ូជីវ ?
Guangzhou = គង់តុង
Seven-Islands Sea = សមុទ្រឈិតជីវ ?
Jiaozhi Sea = សមុទ្រកាជីវ ?
Zhancheng ឬ Champa (Qui Nhon បច្ចុប្បន្ន) = ទីក្រុងចាម្ប
Zhenpu = ចេងផូវ (ត្រូវនឹងខែត្របារៀ កម្ពុជាក្រោម)
Poulo Condor Sea = សមុទ្រឃុនលុន (សមុទ្រកោះត្រឡាច)
១. បរិវេណនៃក្រុង The City and Its Wall
បរិវេណនៃក្រុងនេះ មានទំហំ ២០លី (១លី = ៥៧៦ម៉ែត្រ) មានទ្វារ ៥ ។ ទ្វារទាំងនោះសុទ្ធតែសាងកម្រាស់ជាពីរជាន់ក្នុងក្រៅ គឺនៅទិសខាងកើតមានទ្វារ ២ ។ ក្រៅពីនេះ ក្នុងមួយទិសមានទ្វារតែមួយទេ ។ នៅក្រៅកំពែងក្រុងសុទ្ធតែមានប្រឡាយទឹកធំៗ ពីក្រៅប្រឡាយនោះមានផ្លូវដើរទៅកាន់ស្ពានធំៗ ហើយនៅសងខាងស្ពាននិមួយៗ មានទេវរូបថ្ម ៥៤ ដូចជាមេទ័ពថ្មដ៏ធំៗ ដូច្នេះដែរ ។ រូបទាំងនោះដូចៗ គ្នានៅតាមច្រកទាំង ៥ ។ បង្កាន់ដៃស្ពានទាំងនេះគេធ្វើអំពីថ្ម ហើយមានឆ្លាក់រូបពស់ដ៏ធំ (1) ដែលមានក្បាល៩ ឯរូបថ្មទាំង ៥៤នោះ សុទ្ធតែយកដៃចាប់ទាញពស់នេះឯង ហាក់ដូចជាមិនចង់ឲ្យស្ទុះទៅរួច ។ នៅខាងលើខ្លោងទ្វារ មានពុទ្ធរូបថ្ម ៥អង្គ បែរភក្ត្រទៅទិសខាងលិច ហើយ ១អង្គ ដែលស្ថិតនៅចំកណ្ដាលគេមានទឹកមាសល្អស្រស់ផង ។ នៅសងខាងទ្វារមានឆ្លាក់រូបដំរីថ្មទៀត ។
កំពែងទីក្រុង គេធ្វើពីថ្មទាំងអស់មានកម្ពស់ ២០ហត្ថ (១ហត្ថ = ០.៤៣ម៉ែត្រ) តម្រៀបថ្មយ៉ាងជិតហើយមាំណាស់ ។ នៅពីលើគ្មានស្មៅដុះឡើយ តែនៅចន្លោះមួយដុំៗ មានដាំដើមជ្រៃ ។ ឯផ្ទៃក្នុងនៃកំពែងដែលមានចន្លោះពីគ្នាដល់ទៅ ១០០ហត្ថ នោះស្ថិតនៅជាដីជម្រាល បីដូចជាជម្រាលនៃភ្នំរលីងស្អាតណាស់ ។ លើកំពែងដែលមានផ្ទៃជាជម្រាលនោះ មានទ្វារធំៗ ដែលបិទជិតនៅពេលយប់ ហើយបើកចំហនៅពេលថ្ងៃតាំងពីព្រលឹម និងមានអ្នកយាមប្រចាំការជានិច្ច ។ សត្វឆ្កែគេមិនឲ្យចូលក្នុងទ្វារនេះទេ ។ ជនណាដែលធ្លាប់មានទោសត្រូវគេកាត់ម្រាមជើងក៏មិនឲ្យចូលដែរ ។ កំពែងព័ទ្ធជុំវិញនោះមានជ្រុងជ្រោយល្អណាស់ ហើយនៅជ្រុងនិមួយៗ សឹងមានប្រាង្គថ្មមួយខ្ពស់នៅប្រចាំគ្រប់ជ្រុង ។
នៅកណ្ដាលទីក្រុងនេះមានប្រាសាទមាសមួយ (2) និងនៅជិតខាងនេះមានប្រាង្គប្រាសាទជាង ២០ទៀត ព្រមទាំងមានបន្ទប់ថ្មចំនួនច្រើនបន្ទប់ផង ។ នៅប៉ែកខាងកើតមានស្ពានមាសមួយមានរូបតោមាស ២ ស្ថិតនៅអមខាងឆ្វេង និងខាងស្ដាំស្ពានមាស ។ មានព្រះពុទ្ធរូបមាស ៨អង្គ តម្កល់នៅតម្រៀបគ្នាចំពីក្រោមប្រាង្គសិលា ។ នៅខាងជើងប្រាសាទមាសចម្ងាយប្រមាណជាង ១លី មានប្រាសាទស្ពាន់មួយទៀត ដែលមានកម្ពស់ខ្ពស់ជាងប្រាសាទមាសគួរឲ្យគយគន់ណាស់ ។ ចំពីក្រោមប្រាសាទស្ពាន់នោះឃើញមានបន្ទប់ថ្មប្រហែលជា ១០ ដែរ ។ ចេញពី នេះទៅខាងជើងថែម ១លី ទៀត គឺជាព្រះរាជដំណាក់ដែលស្ដេចគង់នៅ ។ នៅក្នុងល្វែងដែលជាព្រះដំណាក់នោះ មានប្រាង្គមាសមួយទៀត ។ ទំនងជាដោយហេតុនេះហើយ ដែលពួកឈ្មួញបរទេសតែងដំណាលថា ប្រទេសចេនឡា ថ្កុំថ្កើងរុងរឿងណាស់ ។
ចេញពីកំពែងតាមទ្វារខាងត្បូងទៅចម្ងាយប្រមាណជាជាងកន្លះលី តាមពាក្យចចាមអារ៉ាមគេនិយាយថា ចេតិយលូប៊ូន (3) សង់តែមួយយប់ ។ ផ្នូរសព ឬ ចេតិយលូប៊ូន ស្ថិតនៅក្រៅកំពែងខាងត្បូងជាងកន្លះលី ហើយមានបរិវេណព័ទ្ធជុំវិញប្រមាណជាង ១០លី និងមានបន្ទប់ថ្មច្រើនរយទៀតផង ។ នៅស្រះខាងកើតកំពែងនគរប្រមាណ ១០លី មានប្រាសាទថ្មីមួយទៀត (4) មានបរិវេណព័ទ្ធជុំវិញប្រវែង ១០០លី ។ នៅក្នុងប្រាសាទនេះ មានព្រះពុទ្ធរូបមួយអង្គទ្រង់ផ្ទំធ្វើពីស្ពាន់ ហើយមានទឹកចេញជានិច្ចពីផ្ចិតហូរធ្លាក់ចុះទៅក្នុងស្រះធំមួយនៅពីខាងជើងប្រាសាទនេះ ។ នៅទិសខាងជើងកំពែងនគរចម្ងាយប្រមាណ ៥លី មានប្រាសាទមាសរាងបួនជ្រុង (5) និងមានបន្ទប់ថ្មជាច្រើនរយ ហើយនៅក្នុងនោះ គេឃើញមានព្រះពុទ្ធរូបមាស រូបសិង្ហមាស រូបដំរី រូបគោ រូបសេះ និងវត្ថុដទៃទៀតធ្វើពីស្ពាន់ច្រើនឥតគណនា ។
***
ពស់ធំនេះ បើខ្មែរគឺជានាគ ។ ជីវ តាក្វាន់ ធ្លាប់ស្គាល់នាគចិនមានរូបរាងផ្សេងពីពស់ បានជាហៅនាគខ្មែរថា ពស់ ។
លោក Pelliot ចុះសេចក្ដីយល់ថាប្រាសាទនេះ គឺប្រាសាទបាយ័ន ។
តាមសេចក្ដីប្រែរបស់ លោក Pelliot ថា Lou-Pan ហើយលោកចុះសេចក្ដីយល់ថាជា ប្រាសាទអង្គវត្ដ (តាមចិន លូប៊ូន ជាឈ្មោះមេជាងរចនាក្នុងរឿងព្រេង ដូចខ្មែរយើងនិយាយពី ពិស្ណុការ អ្នកសាងប្រាសាទដែរ) ។
លោក Pelliot យល់ថាជា ប្រាសាទមេបុណ្យខាងលិច ដែលគាត់បន្ថែមថា ប្រហែលជាគេច្រឡំ ជាទិសខាងកើតទៅវិញ។ អានបន្ថែម ៖ បារាយណ៍មេបុណ្យខាងលិច និង បដិមាព្រះវិស្ណុផ្ទំ ។
ទំនងជា ប្រាសាទនាគព័ន្ធ ។
២. ដំណាក់លំនៅស្ថាន Residences
ព្រះដំណាក់ ផ្ទះនាម៉ឺនមន្ត្រី និងផ្ទះអ្នកមានទាំងអស់សុទ្ធតែបែរមុខទៅកើត ។ ព្រះរាជដំណាក់ ស្ថិតនៅខាងជើង ប្រាសាទមាស និងស្ពានមាស ហើយនៅជិតមាត់ទ្វារក៏មានបន្ទាយព័ទ្ធជុំវិញប្រវែង ៥ ឬ ៦លី ។ ក្បឿងប្រក់តួប្រាសាទកណ្ដាលធ្វើពីសំណ ឯអគារផ្សេងទៀតសឹងប្រក់ក្បឿងធ្វើពីដីដុតពណ៌លឿង ។ សសរនិងស៊ុមទ្វារសុទ្ធតែឆ្លាក់ ឬគូររូបរចនាផ្សេងៗ តែភាគច្រើន គឺរូបព្រះពុទ្ធ ។ ដំបូលទាំងនោះល្អមើលណាស់ ។ របៀងប្រាសាទ និង ថែវយ៉ាងវែងអាចដើរបាន ជាផ្លូវខ្វាត់ខ្វែង ហើយដំបូលនោះក៏ខ្ពស់ៗ សំបើមណាស់ ។ ទីនេះជាកន្លែងព្រះរាជវាំងដែល ស្ដេចទ្រង់ប្រកបកិច្ចការផែនដី មានបង្អួចមាសមួយនៅខាងស្ដាំ និងខាងឆ្វេងនៃកន្លែងស្ដេចគង់ប្រថាប់ មានសសរ ៤ជ្រុងតម្កល់កញ្ចក់តម្រៀបគ្នាប្រមាណជា ៤០ ឬ ៥០បន្ទះ ដាក់ដង្ហែតាមជ្រុងបង្អួចនេះ កំណល់ទ្រមានរូបរាងជាដំរី (1) ។
ខ្ញុំឮគេនិយាយថា ទីត្រង់នេះមានរបស់ប្លែកៗ ច្រើនណាស់ ប៉ុន្តែបម្រាមតឹងតែងពេកមិនអាចអនុញ្ញាតឲ្យចូលមើលបាន ។ ក្នុងបណ្ដារឿងប្លែកទាំងនោះមានការណ៍មួយថា នៅកណ្ដាលប្រាសាទមានប្រាង្គមាសមួយ ហើយថា រាល់យប់ស្ដេចតែងឡើងទៅផ្ទំលើប្រាង្គមាសនោះ ។ អ្នកស្រុកគេមានជំនឿហើយនាំគ្នានិយាយថា នៅក្នុងប្រាសាទមាសនោះឯងមានបិសាចមួយមានរូបពស់ក្បាលប្រាំបួន (2) ។ បិសាចនោះជាព្រះភូមិរក្សាព្រះនគរ (3) ។ រាល់យប់ បិសាចតែងដំណែងខ្លួនជាមនុស្សស្រី ហើយស្ដេចត្រូវរួមផ្ដេកផ្ដិតនឹងនាងនេះ សូម្បីតែមហេសី ឬស្នំស្និទ្ធព្រះអង្គ ក៏មិនហ៊ានចូលទៅក្នុងទីនោះដែរ ។ លុះដល់មជ្ឈិមយាម ទើបស្ដេចចេញមកពីនាងពស់នោះមករួមរក្សនិងមហេសី ឬស្រីស្នំដទៃទៀតបាន ។ បើបាត់ពស់នោះមិននិម្មិតមកទេនោះថាគ្រោះថ្នាក់នឹងមកដល់អាយុស្ដេចហើយ រឿងរ៉ាវអាក្រក់នឹងកើតឡើង ។ បើស្ដេចមិនបានយាងចូលទៅទីនោះមួយយប់ណាហើយ ពេលនោះអពមង្គលនឹងពិតជាកើតឡើងភ្លាមមិនខានដែរ ។
បន្ទាប់មក ដំណាក់ញាតិវង្ស ឬលំនៅនាម៉ឺនមន្ត្រីធំៗ សង់យ៉ាងធំទូលាយស្ដុកស្ដម្ភប្លែកពីផ្ទះអ្នកស្រុកសាមញ្ញ ។ ផ្ទះទាំងនោះសុទ្ធតែប្រក់ស្លឹក មានតែផ្ទះអ្នកធំ និងវិហារទេដែលប្រក់ក្បឿង ។ ហើយទំហំផ្ទះទាំងនោះត្រូវសង់ទៅតាមលំដាប់យសស័ក្ដិនៃម្ចាស់ផ្ទះផង ។ ចំណែកផ្ទះប្រជារាស្ត្រវិញសុទ្ធតែប្រក់ស្លឹក ឬស្បូវ គេមិនហ៊ានប្រក់ក្បឿងទេ ឯទំហំសោតសង់ទៅតាមធនធានខ្លួន តែមិនហ៊ានសង់ឲ្យដូចលំនាំអ្នកធំឡើយ ។
៣. សំលៀកបំពាក់ និងគ្រឿងអលង្ការ Dress
អ្នកស្រុកទាំងអស់ ចាប់តាំងពីស្ដេចចុះទៅទាំងស្រីទាំងប្រុសសុទ្ធតែបួងសក់ទាំងអស់ ហើយគេតែងលែងខ្លួនទទេស្អាត មានតែសំពត់មួយផ្ទាំងតូចវ័ណ្ឌជុំវិញខ្លួនរបៀបគេចងពុង ហើយបើត្រូវការចេញទៅណាមកណា គេយកកំណាត់មួយផ្ទាំងទៀតធំជាងមុនមករុំស្រោបថែមពីលើ ។ ការស្លៀកពាក់នេះ មានលក្ខខ័ណ្ឌទៅតាមឋានៈទៀត ។ ព្រះពស្ត្ររបស់ស្ដេចមានតម្លៃជាមាស ៣-៤តម្លឹង គឺល្អដាច់ពីសំលៀកបំពាក់អ្នកផងទាំងពួង ។ អ្នកស្រុកនេះចេះត្បាញសំពត់ប្រើហើយ តែមានប្រើសំពត់មកពីស្រុកសៀម និងចាមផងដែរ ។ សំពត់ពិសេសមកពីបស្ចិមប្រទេសដែលមានសាច់ម៉ដ្ឋល្អ មានតែស្ដេចទេដែលមានប្រើ គឺសំពត់ផ្កាសរសៃសូត្រឆ្មារ ។ ស្ដេចពាក់មកុដមាស បើជួនកាលមិនពាក់មកុដទេ គឺពាក់កម្រងផ្កាដូចជាផ្កាម្លិះជាដើម ព័ទ្ធជុំវិញព្រះសិរ ។ នៅលើកំពូលព្រះកេសមានស្នៀតសក់ដាំត្បូងពេជ្រយ៉ាងធំទៀតផង ។ គ្រាន់តែគ្រឿងអលង្ការដែលពាក់នៅនិងព្រះបាត និងព្រះហស្តមានទម្ងន់ដល់ទៅ ៣នាឡិ ។ នៅគ្រប់តែម្រាមមានពាក់ចិញ្ចៀនដែលមានដាំពេជ្រភ្នែកឆ្មា ។ បាតព្រះហស្ត និងបាតព្រះបាទមានលាបពណ៌ក្រហម ហើយនៅពេលដែលទ្រង់យាងចេញមកម្ដងៗ តែងកាន់ព្រះខាន់មាសមួយជានិច្ច ។
ចំណែកប្រជារាស្ត្រវិញ មានតែស្រ្ដីភេទទេដែលអាចលាបថ្នាំក្រហមនៅបាតដៃបាតជើងបាន ឯប្រុសៗ មិនហ៊ានលាបទេ ។ ព្រះញាតិវង្ស និងមន្ត្រីធំអាចប្រើកំណាត់ផ្ការង្វើលៗ បាន ឯមន្ត្រីធម្មតាប្រើបានតែត្រឹមផ្កាចុងជាយប៉ុណ្ណោះ ចំណែករាស្ត្រសាមញ្ញ បើស្រីៗ អាចប្រើសំពត់ផ្កាបានខ្លះដែរ ។ ជនជាតិចិនដែលទើបមកដល់ប្រទេសនេះថ្មីៗ ទោះបីប្រើសំពត់មានផ្កានៅជាយទាំងសងខាងក៏គេមិនថាអីដែរ ព្រោះគេសន្មតថាជាពួកមិនទាន់ដឹងទំនៀមស្រុក ហៅថា ពួកង៉ានទឹង ប៉ា ឆា (មិនដឹងភាសា?) ។
***
ត្រង់នេះ គឺជាបុស្បុក១ ដែលមានសសរ ៤ និងក្បាច់លំអដោយកញ្ចក់ជើងទ្រធ្វើពីរូបដំរី តែ លោក ជីវ តាក្វាន់ សរសេរថា ជាស៊ុម១ ព្រោះឃើញមានតែគ្របជុំវិញ ។
ពស់ក្បាលប្រាំបួននេះ គឺជានាគ ព្រោះនាគខ្មែរមានខ្លួនជាពស់ ឯនាគចិនមានជើងក្បាលតូចឥតពពារទេ ។
ចំណុចនេះខ្ញុំលើកមកដោយខ្លួនឯង មិនមានបញ្ជាក់នៅក្នុងសៀវភៅឡើយ ។ តាម លោក ជីវ តាក្វាន់ ថា គាត់ត្រឹមតែឮតពីគេប៉ុណ្ណោះមិនបាននិងឃើញដោយផ្ទាល់ឡើយ ដូច្នេះម្ដេចម្ដាក៏យើងគួរតែគិតផ្សេងពីអ្វីដែលគាត់បានសរសេរបានផងដែរ ។ បើយើងមើលទៅដើមកំណើតប្រទេសយើងដំបូង គឺមានស្ដេចស្រីដែលគេថាជាកូនស្ដេចនាគផង ។ លោក ជីវ តាក្វាន់ ថា «បិសាចនោះជាព្រះភូមិរក្សាព្រះនគរ» យើងក៏អាចនិយាយថា «ស្ដេចឡើងទៅនេះ គឺទៅជួបជាមួយនិងព្រលឹងម៉ែនាគដែលជាម្ចាស់ដើមអ្នកបង្កបង្កើតនគរនេះឡើង ។ ទៅជួបដើម្បីសុំយោបល់ ក៏ដូចជាពិភាក្សាពីរឿងដឹកនាំទឹកដីនៅថ្ងៃស្អែក ។» បើគិតទៅរឿងនេះជារឿងផ្ទុយទាំងស្រុងពីរឿងវិទ្យាសាស្ត្រក៏ពិតមែន តែយើងក៏មិនអាចចោលបាននោះដែរ ។
៤. អំពីមន្ត្រី Officials
ប្រទេសនេះមាន រដ្ឋមន្ត្រី មេទ័ព និងហោរា ហើយមន្ត្រីក្រោមពីនោះមានច្រើនឋានៈទៀត ដូចជានៅ ប្រទេសចិន ដែរ ប្លែកគ្នាតែឈ្មោះហៅ ។ មន្ត្រីទាំងនេះភាគច្រើនជាពូជពង្សរបស់ស្ដេច បើមានអ្នកក្រៅចូលធ្វើជាមន្ត្រីផង ទាល់តែអ្នកនោះយកកូនទៅថ្វាយឲ្យធ្វើជាស្នំស្ដេច ។ ការធ្វើដំណើរនៃមន្ត្រីទាំងនោះ គេសំគាល់តាមគ្រឿងហែហមតាមឋានៈ ។ អ្នកធំជាងគេអង្គុយលើគ្រែស្នែងមាស មានបាំងក្លស់ដងមាស៤ ។ អ្នកបន្ទាប់មកទៀត គ្រែស្នែងមាសក្លស់ដងមាស២ ចុះមកទៀតគ្រែស្នែងប្រាក់ មានក្លស់ដងមាស១ ។ អ្នកតូចបន្តមកចេះតែថយ ក្លស់ដងមាសតែ១ រួចក្លស់ដងប្រាក់១ ឥតមានគ្រែស្នែង ។
ចំពោះមន្ត្រីដែលត្រូវជិះគ្រែស្នែងប្រាក់ និងក្លស់ដងមាស១ ឡើងទៅ សុទ្ធតែហៅ ប៉ាតេង (ម្រតេង) ឬ អាំតេង (អម្ដែង?) ។ អ្នកដែលមានក្លស់ដងប្រាក់ ហៅថា សីលាត់ទី (ស្រិស្ធិន?) ។ ក្លស់នោះ គេយកសំពត់ជាតីសូត្រដែលធ្វើមកពី ប្រទេសចិន ពាសហើយទម្លាក់ចុងរំភាយចុះសឹងដល់ដី ។ ឯឆត្រតាំងយូ គេយកសំពត់សូត្រពណ៌ខៀវមកពាស ហើយទម្លាក់រំភាយខ្លីបន្តិចដែរ រួចយកប្រេងមកលាបយ៉ាងរលើបទៀតផង ។
៥. អំពីលទ្ធិសាសនា ៣បែប The Three Doctrines
អ្នកចេះដឹង (ពួកព្រាហ្មណ៍?) គេហៅថា ប៉ានឃាប Pandit បណ្ឌិត or Guru/Teacher (1) លោកសង្ឃ គេហៅថា ជូតូ-សាធុ monk : Sadhu (2) ពួកតាបស (តបស៑) គេហៅថា ប៉ាស៊ឺវី -អាស្រម Hermitage : Ashram (3) ។ ដែលហៅថា បណ្ឌិត នេះ មិនដឹងជារៀនពីកន្លែងណាទេ ខ្ញុំមិនដែលឃើញសាលា ឬទីកន្លែងរៀនសោះ ខ្ញុំឃើញតែរូបពួកគេនេះឯងដែលស្លៀកពាក់ដូចជាធម្មតាដែរ ប៉ុន្តែមានប្លែកត្រង់មានពាក់អំបោះស.វេញមួយខ្សែនៅក.ហើយអំបោះនេះពាក់ជាប់និងក.អស់មួយជីវិត ។ គេតែងរើសយកពួក ប៉ានឃាប Pandit បណ្ឌិត នេះឯងធ្វើជាមន្ត្រី ព្រោះគេទុកជាអ្នកចេះដឹងជាន់ខ្ពស់ហើយ ។
ចំណែកលោកសង្ឃវិញ កោរព្រះកេសគ្រងចីវរពណ៌លឿងបញ្ចេញស្មាខាងស្ដាំ ហើយនិមន្តដោយជើងទទេ ឥតពាក់ស្បែកជើងឡើយ ។ ព្រះវិហារមួយ គេអនុញ្ញាតឲ្យប្រក់ក្បឿងបាន ហើយនៅកណ្ដាលព្រះវិហារនោះ មានតម្កល់ព្រះពុទ្ធរូបមួយព្រះអង្គដែលមានភិនភាគ ដូចព្រះសក្យមុនី (4) ដែរ គេហៅថា ពុតលៃ លាបលនពណ៌ក្រហមដោយគេយកដីសមកសូនធ្វើហើយលាបពណ៌ផ្សេងៗ គ្មានភិនភាគអ្វីក្រៅពីនេះទេ ច្រើនតែកសាងអំពីស្ពាន់ ហើយគ្មាន ជួង ស្គរ រគាំង ទង់អ្វីទាំងអស់ ។ ព្រះសង្ឃឆាន់ត្រីសាច់បាន តែមិនឆាន់ស្រាទេ ហើយគេអាចរៀបម្ហូបត្រីសាច់ទាំងនេះថ្វាយព្រះផង ។ ក្នុងមួយថ្ងៃលោកនិមន្តទៅបិណ្ឌបាតពីផ្ទះឧបាសកតែ ១ដងទេ ហើយ គ្មានរៀបដណ្ដាំស្លនៅក្នុងវត្តឡើយ ។ លោកឆាន់មួយដងក្នុងមួយថ្ងៃ ។
ធម៌ដែលសូត្រលោកសង្ឃមានច្រើនណាស់ គេក្រងនៅនឹងស្លឹកតាលព្រឹក្ស (5) ដិតស្នាមអក្សរខ្មៅ (6) តែមិនសរសេរដោយជក់ ឬខ្មៅដុសឡើយ ។ ខ្ញុំមិនដឹងសរសេរដោយអ្វីទេ ។ គេយកគ្រែស្នែង និងក្លស់ដងមាស ឬដងប្រាក់មកសែងមកបាំងលោកសង្ឃដែរ ព្រោះស្ដេចតែងពិគ្រោះនិងព្រះសង្ឃ ចំពោះបញ្ហាណាដែលធំៗ របស់ស្រុកទេស ។ ប៉ុន្តែពុំឃើញមានដូនជីនៅក្នុងវត្តទាំងនោះទេ ។
រីឯពួកតាបសដែលហៅ ប៉ាស៊ឺវី នេះ ស្លៀកពាក់ជាអ្នកស្រុកធម្មតាដែរ តែមានជួតក្បាលកំណាត់ពណ៌ក្រហម របៀបដូចពួកស្រី តារតា (Tatar) នៃជនជាតិម៉ុងហ្គោលដែរ តែទាបជាងបន្តិច ។ ពួកនេះមានវត្តដូចព្រះសង្ឃពុទ្ធសាសនាដែរ តែមានទំហំតូចជាង ។ លទ្ធិតាបសនេះ គ្មានឥទ្ធិពលខ្លាំងដូចសាសនាព្រះពុទ្ធទេ ។ ពួកនេះគេគោរពចំពោះតែថ្មមួយដុំធំ (7) ដូចថ្មរូបអ្នកតាព្រះស្រុកដូច្នោះដែរ ។ ប្រភពក្ដី របៀបប្រតិបត្តិនៃពួកនេះក្ដី ខ្ញុំពុំបានដឹងទេ ។ ពួកនេះ មានដូនជីហើយវិហារក៏ត្រូវអនុញ្ញាតឲ្យប្រក់ក្បឿងបានដែរ ។ ពួក ប៉ាស៊ឺវី មិនបរិភោគរបស់អ្នកដទៃទេ ហើយមិនបរិភោគនៅចំពោះមុខទីសាធារណៈផង ហើយមិនសេពសុរាជាដាច់ខាត ។ ខ្ញុំមិនដែលឃើញតាបសសូត្រធម៌ ឬក៏ធ្វើអំពើអ្វីជាប្រយោជន៍អ្នកផងច្បាស់នឹងភ្នែកម្ដងណាឡើយ ។
ចំណែកក្មេងៗ កូនអ្នកស្រុកវិញ ដែលត្រូវការរៀនសូត្រ គេតែងយកទៅទុកដាក់រៀនជាមួយព្រះសង្ឃហើយបួសជាព្រះសង្ឃផង លុះដល់អាយុច្រើនក៏វិលត្រលប់មកកាន់ជីវភាពជាជនធម្មតាវិញ ។ ឯការល្អិតល្អន់ជាងនេះទៅទៀត ខ្ញុំមិនបានដឹងអោយច្បាស់លាស់ឡើយ ។
***
តាមសេចក្ដីប្រែរបស់ លោក Pelliot ថា ប៉ាឃី ។ ពាក្យនេះទំនងជាមកពីពាក្យ បណ្ឌិត ។
លោកសង្ឃខាងពុទ្ធសាសនា ប្រហែលមកពីពាក្យ ចៅគូ ។
លោក Pelliot ប្រែថា ប៉ាសីវ៉ៃ ប្រហែលមកពីពាក្យ បស្វៈ ឬ បស្វិ ។
តាមមហាយាន គេជឿថាមានព្រះពុទ្ធ ២អង្គ គឺព្រះពុទ្ធដើមនៅឋានសួគ៌គឺនាម អមិតាភៈ និងព្រះពុទ្ធដែលត្រាស់ដឹងនៅស្ថានមនុស្សនាម សក្យមុនី ។
បានជាខ្ញុំប្រែថា តាលព្រឹក្ស ព្រោះពាក្យដើមគេពុំទាន់បញ្ជាក់ច្បាស់ថា ស្លឹករឹត នៅឡើយទេ ។
ការពិត គេចារដោយដែកចារ ហើយយកធ្យូងលាយប្រេងលុប ទើបបានជាស្នាមខ្មៅនេះ ។
លោក Pelliot ចុះសេចក្ដីយល់ថា ជាលិង្គ។
៦. អំពីអ្នកស្រុក The People
តាមទម្លាប់របស់ពួកមនុស្សដែលមិនទាន់ស៊ីវិល័យ ច្រើនតែមានរូបឆោមខ្មៅគម្រិងគម្រាំងមិននិយមនៅលើកោះដែលសម្បូណ៌ដោយទឹកទេ ចូលចិត្តតែនៅក្នុងភូមិដាច់ស្រយាលពីគេ ។ ទម្លាប់បែបនេះជាការពិតណាស់ ។ ចំណែកស្ត្រីក្នុងវាំង ឬស្រុកក្នុងត្រកូលថ្កុំថ្កើងវិញមានសាច់សដូចចាន ព្រោះតែគេមិនងាយប៉ះនឹងកម្ដៅថ្ងៃឡើយ ។ តាមធម្មតា ទាំងស្រីទាំងប្រុសគ្មានស្លៀកដណ្ដប់អ្វីក្រៅពីសំពត់ ១ផ្ទាំងរុំព័ទ្ធភ្ជាប់នឹងចង្កេះនោះទេ ។ គេលែងខ្លួនទុកដើមទ្រូងនៅកណ្ដាលវាល ឯសក់បួង ជើងទទេគ្មានស្បែកជើងឡើយ ទោះជាស្រីមហេសីស្ដេចក៏ដោយ ។
ព្រះមហាក្សត្រមានមហេសី ៥អង្គ គឺអគ្គមហេសី១ និងមហេសីសាមញ្ញ ៤ប្រចាំទិសធំទាំង ៤ដែរ ។ ចុះពីនោះមកខ្ញុំឮគេថាមានស្រីស្នំ៤ពាន់ ឬ៥ពាន់នាក់ ហើយមានចែកជាជាន់ថ្នាក់ និងមិនឲ្យដើរចេញទៅណាផ្ដេសផ្ដាសឡើយ ។ ខ្ញុំចូលទៅក្នុងវាំងពេលណា ក៏ឃើញស្ដេចខ្មែរចេញមកជាមួយអគ្គមហេសី ហើយគង់ប្រថាប់នៅក្នុងស៊ុមមាស (1) នាល្វែងកណ្ដាលធំទូលាយ ។ ចំណែកមន្ត្រីក្នុងវាំងវិញនាំគ្នានៅអង្គុយក្នុងថែវព័ទ្ធជុំវិញតាមលំដាប់ថ្នាក់យសស័ក្ដិរៀងខ្លួន ហើយនាំគ្នាលបមើលពីក្រោមស៊ុមមាសនោះមក ។ ខ្ញុំបានចូលទៅឃើញម្ដង គឺឲ្យតែនរណាមានកូនក្រមុំល្អច្បាស់ជាត្រូវគេហៅឲ្យនាំចូលទៅក្នុងវាំង ។ ពួកស្រីនៅខាងក្រោយនេះដែលដើរច្រវាត់ចេញចូលបម្រើ គេហៅថា តាំងកេឡាង (ស្រឹង្គារ?) ។ ពួកនេះមានចំនួនមិនតិចជាង ១ពាន់ ឬ២ពាន់នាក់ទេ តែអាចយកប្ដីរស់នៅជាមួយអ្នកធម្មតាបាន ។ ស្រីទាំងនេះសុទ្ធតែកោរសក់ពីលើថ្ងាសបន្តិច ហាក់ដូចជាពួកអ្នកបើកផ្លូវទឹកនៅ ស្រុកចិនខាងជើង ហើយគេលាបជាតិហិង្គុលនៅត្រង់ជើងសក់ក្បែរគុម្ពត្រចៀកទាំងសងខាង ។ នេះហើយជាសញ្ញាសំគាល់ពួក តាំងកេឡាង ឬ ជេនគាឡាង គឺមានតែពួកនេះហើយដែលអាចចូលក្នុងវាំងបាន ឯអ្នកថយថោកពីនេះទៀតចូលទៅកាន់ផ្លូវខ្វាត់ខ្វែងខាងក្រោមប្រាសាទនោះមិនបានទេ ។
ស្ត្រីអ្នកភូមិធម្មតាក៏បួងសក់ដែរ ប៉ុន្តែគ្មានសៀតស្នៀតសក់ និងតុបតែងលំអមុខឡើយ ។ នៅក.ដៃមានពាក់កងមាស នៅនឹងម្រាមដៃមានពាក់ចិញ្ចៀនមាស ។ ម្យ៉ាងទៀត ពួកជេនគាឡាង និងអ្នកនៅក្នុងវាំងទាំងប្រុសទាំងស្រី សុទ្ធតែលាបប្រេងក្រអូបដែលផ្សំឡើងពីជាតិឈើក្រអូប និងក្រលៀនប្រើស ។
គ្រួសារទាំងអស់សុទ្ធតែគោរពប្រតិបត្តិព្រះពុទ្ធសាសនា ។ ក្នុងប្រទេសនេះ មានមនុស្សស្រីភេទខ្លះស្អាតៗ រាល់ថ្ងៃតែងដើរជាក្រុម ១០នាក់ ឬលើសពីនេះ ទៅពាសពេញទីផ្សារជាញឹកញយណាស់ មានបំណងទាក់ទងពួកចិនៗ ដូរយករបស់មានតម្លៃដែលជាទម្លាប់មួយមិនល្អ មិនថ្លៃថ្នូរសោះ ។
៧. អំពីស្ត្រីសម្រាលកូន The Childbirth
ស្ត្រីស្រុកនេះ ក្រោយដែលសម្រាលកូនរួចទៅ គេយកបាយក្ដៅប្រឡាក់លាយអំបិល ហើយញាត់ចូលទៅក្នុងទ្វារមាស លុះដល់បានមួយយប់មួយថ្ងៃទើបគេយកចេញមកវិញ ។ ការធ្វើដូច្នេះ ជាហេតុនាំឲ្យមិនសូវមានជំងឺ និងឲ្យបានរួមទ្វារមាសតូចដូចជាស្ត្រីក្រមុំទៀត ។ កាលខ្ញុំទើបដឹងរឿងនេះដំបូង ឆ្ងល់ថាក្រែងមិនពិតដូច្នោះទេដឹង ? ព្រោះថា បើបានជាមានប្ដី និងមានកូនទៅហើយចុះម្ដេចខ្លាចគេដឹងរឿងនេះទៀត ? ប៉ុន្តែនៅនឹងផ្ទះដែលខ្ញុំសំណាក់នៅ មានស្ត្រីម្នាក់សម្រាលកូន ដែលជាហេតុនាំឲ្យខ្ញុំដឹងរឿងនេះច្បាស់លាស់ នៅក្រោយពេលសម្រាលកូនហើយ មួយផ្នែកទៀត ស្រីនោះពរកូនខ្ចីទៅមុជទឹកទន្លេ ដែលជាការចម្លែកមិនដែលជួបប្រទះទេ ។
នៅពេលដែលខ្ញុំទៅជួបគេម្ដងណា គេតែងពោលថា ស្រីស្រុកនេះក្រាស់ដោយកាមតណ្ហាណាស់ ។ ក្រោយពេលដែលសម្រាលកូនហើយ ១ថ្ងៃ ឬ២ថ្ងៃប៉ុណ្ណោះ គេក៏រួមដំណេកជាមួយប្ដីទៀតហើយ ។ បើប្ដីនោះបំពេញចំណង់ខ្លួនមិនបានទេនឹងត្រូវគេបោះបង់ចោលដូច ពួកបួយឆេង (2) មិនខាន ។ ប្រសិនប្ដីនោះមានធុរៈទៅស្រុកឆ្ងាយអស់ច្រើនយប់ ចាប់ពី ១០យប់ឡើងទៅ ច្បាស់ជាត្រូវប្រពន្ធស្ដីឲ្យថា ខ្ញុំមិនមែនស្ត្រីខ្មោចទេ តើឲ្យខ្ញុំដេកម្នាក់ឯងម្ដេចនឹងបាន ? ខ្ញុំឮថា មានស្ត្រីច្រើនណាស់រក្សាទុកសេចក្ដីបរិសុទ្ធរបស់ខ្លួន ។ ស្ត្រីៗ ច្រើនតែឆាប់ចាស់ណាស់ ពីព្រោះតែគេឆាប់មានប្ដី ឆាប់មានកូនពេក ។ មនុស្សដែលមានអាយុ ២០ ឬ៣០ គឺប្រហែលគ្នានឹងជនជាតិចិនដែលមានអាយុ ៤០ ឬ៥០ឆ្នាំ ដូច្នោះដែរ ។
***
ស៊ុមមាស នេះហើយ ដែលយើងស្គាល់ម្ដងមកហើយ ហើយយើងសន្មតថាជា បុស្បុក ដែលជាទីប្រថាប់ក្នុងក្រឡាព្រះគំនាល់ ។
បូយឆេង ប្រែថា មន្ត្រីទិញ គឺពួកដែលគេទិញដាច់មិនឲ្យទៅនៅមានប្រពន្ធកូនឡើយ ។
៨. អំពីស្ត្រីក្រមុំ Young Girls
ពួកឪពុកម្ដាយដែលមានកូនស្រីតែងឲ្យពរកូនថា «សូមឲ្យឯងទៅអនាគតបានជាស្រីដែលមានប្ដីរាប់ពាន់» (1) ។ កូនស្រីក្នុងគ្រួសារអ្នកមានចាប់ពីអាយុ ៧ ទៅ ៩ឆ្នាំ គ្រួសារអ្នកក្រខ្សត់រហូតដល់អាយុ ១១ឆ្នាំ គេនិមន្តលោកឬតាបសមកបើកមុខកូនស្រីហៅថា ឆឺនថាន់ (2) ។
ពិធីនេះ រាជការដាក់កម្រិតឲ្យធ្វើ ១ឆ្នាំម្ដង នៅក្នុងខែដែលត្រូវនឹង ខែទី៤ របស់ចិន ដោយរើសយកថ្ងៃណាមួយធ្វើតែម្ដង ។ អ្នកមានកូនស្រីដែលត្រូវធ្វើពិធីនេះ តោងជម្រាបរាជការជាមុន ហើយអ្នករាជការ គេក៏ឲ្យទៀនធំ ១ដើមមកទុកមុន និងមានគូសគំនូសមួយជាកំណត់សញ្ញាផងថា ដល់ពេលយប់ធ្វើពិធីនេះ បើដុតទៀនអស់ត្រឹមគន្លាក់នោះហើយត្រូវចាប់ ពិធីឆិនថាន់ ឡើង ។
នៅមុនពេលដែលធ្វើពិធីនេះ ១ខែ ឬកន្លះខែ ឬ១០ថ្ងៃ ឪពុកម្ដាយត្រូវជ្រើសរើស លោក ឬតាបសណាមួយ ប្រកាន់ទុកជាមុន ទោះបីនៅវត្តណាក៏ដោយក៏តែងតែមានគេទៅនិមន្តដែរ ។ លោកគ្រូអង្គណាដែលសំខាន់ៗ ជាងគេតែងតែត្រូវពួកមន្ត្រី ឬអ្នកមានគេនិមន្តទុកអស់ហើយ ឯអ្នកក្រពុំអាចជ្រើសរើសរកលោកបានតាមចំណង់ឡើយ ។ មន្ត្រី ឬអ្នកមាន គេបូជាលោកនូវ សុរា អង្ករ កំណាត់សំពត់ ស្លាម្លូ និងគ្រឿងប្រាក់យ៉ាងច្រើនរហូតដល់ទៅ ១០០អំរែកផង ហើយមានតម្លៃប្រមាណមិនតិចជាងសាច់ប្រាក់ចិន ២០០ ឬ៣០០ តម្លឹងឡើយ ។ អ្នកមានរបស់របរតិចក៏គង់ ៣០ – ៤០ ឬ១០ -២០ អម្រែកដែរ ។ ដូច្នេះ គ្រួសារអ្នកក្រត្រូវរង់ចាំដល់កូនស្រីអាយុ ១១ឆ្នាំ ទើបចាប់ធ្វើពិធីនេះ មកពីពិបាករករបស់របរទាំងនេះឯង ។
មានអ្នកខ្លះ គេជួយលុយដល់កូនអ្នកក្រឲ្យធ្វើពិធីនេះដែលគេទុកជាការសាងកុសលមួយដែរ ។ ក្នុងមួយឆ្នាំ លោក ឬតាបសមួយអង្គអាចទទួលនិមន្ត ធ្វើពិធីនេះឲ្យក្មេងស្រីបានតែម្នាក់ទេ បើលោកយល់ព្រមនឹងអ្នកណាមួយហើយ មិនអាចទទួលអ្នកដទៃទៀតបានទេ ។
នៅពេលយប់ដែលធ្វើពិធីនេះ គេមានរៀបចំគ្រឿងស៊ីផឹក និងភ្លេងភ្លាត់ទ្រហឹងអឹងកង ។ ក្រៅពីការជួបជុំញាតិមិត្តជិតឆ្ងាយ គេមានសង់ធ្វើជារោងមួយតម្កល់រូបមនុស្ស រូបសត្វដែលសូនធ្វើអំពីដី ។ អ្នកមានយសសក្ដិធ្វើរូបនេះដល់ទៅជាង១០ ឯអ្នកធម្មតាយ៉ាងហោចមកក៏មាន ៣ ឬ៤ដែរ ។ ចំពោះអ្នកដែលទាល់ក្រខ្លាំងវិញ គ្មានធ្វើរូបនេះទេ គិតតែរៀបពិធីតែម្ដងទៅ លុះដល់ពេលគ្រប់ ៧ថ្ងៃ ទើបគេរុះរោងនេះចេញ ។ នៅយប់ដែលធ្វើពិធីនោះទៀត គេយកគ្រែស្នែងទៅនិមន្តលោកហើយបាំងក្លស់ និងលេងភ្លេងដង្ហែនាំយកមក ។ គេមានកូនតូប២ ដូចគ្រែស្នែងដែរ ដែលបិទបាំងលម្អដោយព្រែពណ៌ភ្លឺព្រាល ។ តូបមួយសម្រាប់ឲ្យកូនស្រីនោះអង្គុយ ឯតូបមួយទៀតសម្រាប់លោក ឬតាបសគង់សូត្រធម៌ តែខ្ញុំមិនដឹងលោកសូត្រអ្វីឡើយ ។ ពេលនោះភ្លេងក៏ប្រគំឮគឹកកងរំពងដែរ ។ ខ្ញុំឮថាយប់នេះគ្មានត្រណមអ្វីទេ គ្រាន់តែដឹងថាដល់ពេលវេលាភ្លាម លោក ឬ តាបសនោះក៏ចូលទៅក្នុងបន្ទប់ជាមួយកូនស្រី ហើយលូកដៃរបស់លោកផ្ទាល់ទៅយករបស់កូនស្រីដាក់ទៅក្នុងស្រា (3) ។ ខ្លះទៀតថា យកមកភ្លក់គ្រប់គ្នា ហើយខ្លះថា លោកក៏រួមរ័កជាមួយកូនស្រីក្នុងពេលនោះ តែខ្លះថាឥតមានទេ ។ រឿងនេះ គេមិនឲ្យពួកចិនបានឃើញផ្ទាល់ទេ ហេតុនេះទើបខ្ញុំមិនអាចបានដឹងនូវការពិតឡើយ ។
លុះពេលទៀបភ្លឺ ទើបគេដង្ហែលោកដោយគ្រែស្នែងមានភ្លេងនឹងបាំងក្លស់នាំយកទៅវិញ ហើយគេយករបស់ល្អៗ មាន ព្រែពណ៌ជាដើម ទៅធ្វើជាថ្នូរលស់យកកូនស្រីនោះមកវិញ ។ បើពុំធ្វើដូច្នេះទេ កូនស្រីនេះមិនអាចយកទៅឲ្យមានប្ដីដទៃទៀតបានឡើយ ព្រោះនៅជាកម្មសិទ្ធិរបស់លោកនៅឡើយ ។
ពេលដែលខ្ញុំបានឃើញរឿងរ៉ាវនេះ គឺនៅថ្ងៃ៦ ខែទី៤ នៃឆ្នាំតេងអ៊ីវ ក្នុងរជ្ជកាល ស្ដេចតាយតេក (គ.ស ១២៩៧) នៅពេលដែលមុនធ្វើពិធីនេះ កូនស្រីត្រូវនៅដេកក្នុងបន្ទប់ជាមួយឪពុកម្ដាយ លុះដល់ធ្វើពិធីនេះរួចហើយ កូនស្រីត្រូវបែកទៅដេកបន្ទប់ដទៃ ហើយនាងចង់ទៅដេកកន្លែងណាក៏បាន តាមចិត្តចង់ឥតមាននរណាតាមមើលគយឃ្លាំឡើយ ។
ចំពោះរឿងអាពាហ៍ពិពាហ៍វិញ ពិតមែនតែមានតម្រូវឲ្យជូនលុយកាក់ជាច្រើន ប៉ុន្តែគេមានអនុគ្រោះច្រើនដែរ ។ មានខ្លះ គេអាចដេកនៅរួមរ័កនឹងគ្នាជាមុនទៅហើយ ទើបរៀបការជាក្រោយក៏បាន ។ តាមប្រពៃណីគេមិនចាត់ទុកការណ៍នេះជា ការគួរខ្មាសអៀន ឬចម្លែកឡើយ ។
នៅយប់ដែលធ្វើ ពិធីឆិនថាន នោះ ជួនកាលនៅតែតាមផ្លូវមួយមានដល់ទៅ ១០ផ្ទះឯនោះ រៀបធ្វើពិធីនេះ ។ នៅតាមទីក្រុង អ្នកណាហ៊ានដើរកាត់ហ្វូងពិធីពីមុខ លោក ឬតាបសទាំងនេះ ច្បាស់ជាវង្វេងវង្វាន់ផ្លូវ ហើយណាមួយឮគឹកកងសព្ទសូរភ្លេងគ្មានចន្លោះត្រង់ណាទេ ។
៩. អំពីទាសាទាសី Slaves
គេសុទ្ធតែទិញមនុស្សព្រៃ (4) យកមកបង្ខំឲ្យធ្វើជាទាសាទាសី ។ អ្នកដែលមានច្រើន គឺមានទាសាទាសីដល់ទៅជាង ១០០នាក់ ឯអ្នកដែលមានតិចក៏ត្រឹម ១០ – ២០នាក់ដែរ លើកលែងតែអ្នកក្របំផុតទើបគ្មានសោះ ។ ចំណែកមនុស្សព្រៃទាំងនោះ គឺអ្នករស់នៅក្នុងព្រៃភ្នំមានជាវង្សត្រកូលមួយហៅថា អាចោរ «ថុង» (5) (ជង?) ។ ពួកនេះបើមកនៅកន្លែងណាហើយ មិនហ៊ានចេញដើរទៅណាក្រៅផ្ទះឡើយ ។ ពួកអ្នកស្រុកក្រុង គេឈ្លោះគ្នាគេជេរគ្នាថា អាថុងៗ ដូច្នេះ គេ ខឹងខ្លាំងណាស់ ព្រោះទុកជាការមើលងាយយ៉ាងធ្ងន់ ។ ក្មេងៗ មានកម្លាំងពេញលក់បានតម្លៃ ១០០ «ប៉ូវ» (6) បើចាស់ៗ ខ្សោយកម្លាំងបានតែ ៣០ ឬ៤០ទេ ។
ពួកនេះ គេឲ្យនៅតែក្រោមផ្ទះ លុះត្រាមានការប្រើចាំបាច់ទើបគេអនុញ្ញាតឲ្យឡើងលើផ្ទះ ហើយត្រូវឲ្យលុតជង្គង់លើកដៃសំពះគេសិនទើបអាចឲ្យដើរចូលក្នុងផ្ទះបាន ។ គេហៅម្ចាស់គេថា ប៉ាថូ (7) ហៅម្ចាស់ស្រីថា មី (8) ។ ប្រសិនបើមានកំហុសត្រូវគេវាយដំវិញ ពួកនេះសុខចិត្តជ្រប់មុខបណ្ដោយឲ្យគេវាយតាមចិត្តមិនហ៊ានរើបម្រះឡើយ ។ ពួកនេះស្រីប្រុស គេយកតែគ្នាគេជាប្ដីប្រពន្ធ គ្មានសិទ្ធិយកអ្នកដទៃឡើយ ។ បើមានពួកចិនទៅនៅស្រុកនោះយូរ លួចរួមរ័កជាមួយស្ត្រីពួកនោះ ដោយការស្រេកឃ្លានកាមតណ្ហាហើយម្ចាស់គេទាន់ នោះអ្នកផងគេលែងឲ្យចិន នេះឯងអង្គុយជាមួយគេហើយ ព្រោះខ្លួនលួចលាក់ជាមួយពួកទាស ។
បើពួកទាសទាំងនេះទាក់ទងលួចលាក់ជាមួយអ្នកក្រៅរហូតដល់មានផ្ទៃពោះ កើតបានជាកូនទៅ ក៏ចៅហ្វាយនាយឥតសួររកហេតុផលឡើយ ។ បានជាគេមិនសួរមកពីគេយល់ថា បើទាសនោះ កាលណាបានកូនមកនឹងបានផលដល់គេ ព្រោះថ្ងៃក្រោយគេនឹងចម្រើនទាសឡើងទៀត ។ បើទាសណាលួចរត់ ហើយគេតាមចាប់បានមកវិញ គេត្រូវយកមកសាក់មុខចំកណ្ដាលថ្ងាសពណ៌ខៀវជាគ្រឿងចំណាំ ហើយគេដាក់ឃ្នាងជាប់នឹងក ជួនដាក់ឃ្នាងជាប់ទាំងដៃជើងទៀតផង ។
***
ពរនេះបានន័យថា ឲ្យមានគេស្រលាញ់ច្រើន ដូចទម្លាប់ពួក កួយ-ព្នង បើមានកូនក្រមុំ គេឲ្យដេកនៅផ្ទះបាយ ទុកឱកាសពេលយប់ឲ្យកំលោះចូលទៅស្ទាបលលួងចុះ ។
ឆឺនថាន់ នេះមិនដឹងជាពាក្យដើមថាអ្វី រកប្រែឲ្យជាន័យច្បាស់ពុំទាន់ឃើញ ។
ត្រង់នេះ អត្ថបទដើមក៏និយាយមិនច្បាស់សេចក្ដីដែរ យើងប្រែឲ្យនៅន័យត្រឹមតាមឃ្លាដើមជា (អក្សរចិន) ។ ត្រង់នេះ លោក Pelliot ប្រែថា : Il la déflore avec la main et recueille ses premices dans du vin ។ អ្នកបកប្រែសូមបញ្ជាក់ថា ៖ រឿងរ៉ាវក្នុងវគ្គនេះ ពុំដែលឮក្នុងទំនៀមខ្មែរទេ ប៉ុន្តែយើងប្រែតាមតែអត្ថបទដើមប៉ុណ្ណោះ មិនហ៊ានបំបាត់ចោលឡើយ ។
មនុស្សព្រៃនេះ គឺពួកអ្នកស្រុកដើមដែលរស់នៅដោយព្រៃមិនទាន់មានទទួលស៊ីវិល័យ គេកៀរចាប់មកលក់ ។
លោក Pelliot ក៏សន្និដ្ឋានថា ពាក្យនេះមកពី «ជង» ដែរ ហើយអះអាងថាជាពាក្យដែលអានតាមសំឡេងចិនក្នុង សតវត្សទី១៣ ។
លោក Pelliot បន្ថែមន័យថា Bande d’étoffe ពុំដឹងជាមានកំណាត់ប៉ុន្មានទេ តែនេះយើងប្រែតាមពាក្យដើមថា ប៉ូវ ដែលប្រែថា កំណាត់សំពត់ ។
ទំនងជាមកពី ប៉ាតាវ ដែលនៅសល់ក្នុង ភាសាជនជាតិដើមចារ៉ាយ ហៅ ឪពុក ។
សំឡេងចិនអានថា មី សំដៅពាក្យហៅម្ដាយថា មេ ។
១០. អំពីភាសា Language
ភាសាចិន មានសំឡេងប្រហាក់ប្រហែលនឹងភាសាអ្នកស្រុកនេះដែរ តែនិយាយប្រាស្រ័យស្ដាប់គ្នាមិនបានទេ ស្រុកនេះមានភាសាមួយពិសេស ទោះបីជាភាសាអ្នកជិតខាងខ្លួនដូចជា ចាម្ប ឬសៀមក៏មិនអាចដូចគ្នា ស្ដាប់គ្នាបានឡើយ ។ (ចិន)១ថា មួយ ២ថា ពីរ ៣ថា បី ៤ថា បួន ៥ថា ប្រាំ ៦ថា ប្រាំមួយ ៧ថា ប្រាំពីរ ៨ថា ប្រាំបី ៩ថាប្រាំបួន ១០ថា ដប់ ។ គេហៅ ឪពុកថា អាពុក ឪពុកធំ ឪពុកមា ក៏ហៅ អាពុក ដែរ ។ ម្ដាយគេហៅ មាតា ឯម្ដាយមីង និងស្ត្រីអ្នកជិតខាងក៏គេហៅ មាតា ដែរ ។ បងស្រី ប្រុសហៅថា ប៉ង ប្អូនប្រុសស្រីហៅថា ប៉ាអូន ។ មាខាងម្ដាយហៅថា មារថ្លៃ ឯប្ដីរបស់ម្ដាយមីងខាងឪពុកហៅថា ពូថ្លៃ ។ គេប្រើពាក្យយកខាងចុងជាដើមបញ្ច្រាសគ្នា ។ ឧបមាដូចពាក្យ «គាត់នេះ.ទាសាំ.ប៉ាប្អូន» គេថា «ប៉ាអូន.ជាទាសា.» ពាក្យថា «គាត់នេះ.លីស៊ឺ.មាខាងឪពុក» គេថា «មារថ្លៃ.គាត់នេះ.» ឧបមាមួយទៀត ដូចគេហៅចិនថា ពីស៊ី ហៅមន្ត្រីថា ពីសី ហៅអ្នកប្រាជ្ញថា បណ្ឌិត លុះដល់គេចង់ថា មន្ត្រីចិន ឬអ្នកប្រាជ្ញចិន គេមិនថា ពីសីបងដែង ឬ ពីសីបណ្ឌិត ទេ គេទៅជាប្រើថា បងដែងពិសី ឬ បណ្ឌិតពិសី (1) ទៅវិញ។
ទាំងនេះគ្រាន់តែលើកយកជាឧទាហរណ៍គោលៗទេ ។ ម្យ៉ាងទៀត គឺមន្ត្រីគេនិយាយតាមបែបមន្ត្រី អ្នកប្រាជ្ញនិយាយគ្នាតាមភាសាអ្នកប្រាជ្ញ លោកសង្ឃ ឬតាបស ក៏មានពាក្យសំដីប្រើរបៀបខ្លួនជាសង្ឃ ជាតាបស ឯអ្នកស្រែចម្ការក៏និយាយប្លែកតាមបែបរបស់គេដែរ មិនប្លែកអ្វីពីរបៀបប្រើភាសាអ្នកស្រុកចិនទេ ។
១១. អំពីមនុស្សព្រៃ Savages
មនុស្សព្រៃមាន ២បែប។ មួយពួកជាពួកចេះនិយាយភាសាអ្នកស្រុកស្ដាប់គ្នាបាន គឺពួកមនុស្សព្រៃលក់ខ្លួនជាទាសបម្រើគេនេះឯង។ មួយទៀត គឺពួកមនុស្សព្រៃដែលនិយាយស្ដាប់ភាសាគ្នាមិនបាន គ្មានរវល់នឹងកាចម្រើន ។ ពួកនេះគ្មានចេះធ្វើផ្ទះជ្រកនៅទេ តែងនាំគ្នាទាំងគ្រួៗ ដើររស់នៅតាមភ្នំ ។ ក្បាលគេមានពាក់អ្វីម្យ៉ាងធ្វើពីដីរាងដូចឆ្នាំង ។ បើដើរទៅជួបនិងសត្វព្រៃ គេបាញ់និងព្រួញ ឬពួយនិងលំពែងបានសត្វនោះមកក៏គូសដុំថ្មយកភ្លើងចម្អិនសត្វរួចអង្គុយដំកង់ចែកគ្នាស៊ី ។ រួចហើយដើរទៅទៀត ។ ពួកនេះកាចសាហាវណាស់ តែងសម្លាប់គ្នានៅក្រុមជាមួយ ហើយចេះផ្សំថ្នាំពិសពូកែសក្ដិសិទ្ធិណាស់ ។ នៅដីវាលជិតខាងកន្លែងនៅ គេមានដាំសណ្ដែកកួរ ដើមក្រវាញ និងដាំកប្បាសត្បាញសំពត់ជាវិជ្ជាជីវៈ ។ សំពត់របស់គេនោះ សាច់ក្រាស់គ្រើម ហើយមានពណ៌ក្រវេមក្រវាមណាស់ផង ។
១២. អំពីអក្សរសាស្ត្រ Writing
លិខិតធម្មតា និងអត្ថបទទាំងអស់ដូចជា ឯកសារផ្លូវការជាដើម សុទ្ធតែសរសេរលើស្បែកសត្វប្រើស រមាំង ឬស្បែកដទៃទៀតដែលគេយកមកហាលស្ងួតលាបពណ៌ខ្មៅ ។ គេកាត់ស្បែកនោះឲ្យមានទំហំធំ ឬតូចទៅតាមសេចក្ដីត្រូវការ និងយកម្សៅម្យ៉ាងមកប្រើមានសណ្ឋានដូចដីសនៅ ស្រុកចិន ដោយលញ់ឲ្យវែង ចិតចុងស្រួចគេហៅថា សោ (3) ហើយគេសរសេរដោយដៃបានជាប់ដិតល្អណាស់មិនងាយនឹងរលុបឡើយ ។ កាលណាគេសរសេរហើយ គេយកដីសនោះមកសៀតនឹងត្រចៀកនាំឲ្យគេចំណាំបានថា អ្នកនេះហើយជាអ្នកសរសេរ ។ បើសរសេរហើយត្រូវការលុបវិញតោង ប្រើរបស់ទទឹកយកមកជូតទើបរលុបអក្សរនោះទៅវិញ ។ អក្សរនេះ មានសណ្ឋានដូចអក្សរជនជាតិហួយតូវ (តួរក៍ = Turk) ដូច្នេះដែរ ។ ការសរសេរជាលិខិតអ្វីក៏ដោយ គេសុទ្ធតែសរសេរពីក្រោយទៅមុខ មិនមែនសរសេរពីលើចុះក្រោម ។ ខ្ញុំឮ អ៊ាសាយហាយ៉ា និយាយថាស្រះនៃអក្សររបស់គេស្រដៀងគ្នានិងអក្សរជាតិម៉ុងហ្គោលដែរ មានប្លែកគ្នាតែពីរបីប៉ុណ្ណោះ ។ កាលនោះគ្មានអត្ថបទបោះពុម្ពទេ ប៉ុន្តែមានអ្នកនិពន្ធ និងអ្នកតែងពាក្យពេចន៍ដែរ ។
***
កែសម្រួលៈ អាដែង សំដៅអ្នកអាយុចាស់ ហៅទៅអ្នកអាយុក្មេងជាង ពួកអាដែង ពួកអាក្មេងៗ។ បងដែង (ប៉ាតេង) សំដៅក្រុមមន្រ្តី។
បងដែងពិសី (Bang Deng Pi Sei) ប៉ាតេងពីស៊ី = មន្ត្រីចិន។ ប៉ានឃាប (bundit បណ្ឌីត) ពីស៊ី = អ្នកប្រាជ្ញចិន ។
លោក Pelliot ប្រែត្រង់នេះថា Ecriture (ការសរសេរ) ។ តែន័យយើងថានេះទូលាយជាង ព្រោះតម្រូវតាមអក្សរចិន ។
ត្រង់នេះ លោក Pelliot ហៅថា សូ ទៅវិញ។ តែបើឮតាមចាស់ៗ និយាយតៗ មកថា គេសរសេរនឹងដី.ស.ពង គឺដីសុទ្ធតែ.ស.ដូចម្សៅ ។
១៣. អំពីពេលបុណ្យចូលឆ្នាំ New Year and Other Time of Year
គេយកខែទី១០ របស់ចិនធ្វើខែទី១ ហើយខែនោះមានឈ្មោះថា កាតិក (កត្តិក) (1) ។ នៅពីមុខវាំងគេសង់វេទិកាមួយយ៉ាងធំ ដែលអាចដាក់បានមនុស្ស ១.០០០នាក់ ហើយគេចងប្រទីបជ្វាលា និងផ្កាភ្ញីជាដើម លំអនៅលើថ្នាក់នោះ ។ នៅពីមុខ ដែលឃ្លាតពីទីនេះប្រមាណជា ២០០ហត្ថ មានទីលានមួយទៀត គេបន្តឈើធ្វើជារោងរន្ទាដែលមានកំពល់ដល់ទៅជាង ២០០ហត្ថ ។ ក្នុងយប់នោះគេអុជកាំជ្រួច រន្ទា ផាវ បី-បួន ឬប្រាំកន្លែង។ នៅក្នុងរោងនោះ ស្ដេចក៏យាងចេញមកទតកាំជ្រួច រន្ទា និងផាវដែលគេអុជនៅខាងក្រៅចម្ងាយ ១០០លី តែគេអាចមើលឃើញ និងស្ដាប់សូរយ៉ាងច្បាស់ ឮខ្លាំងមើលតែកាំភ្លើងធំទ្រហឹងខ្ទរខ្ទារពេញតែទីក្រុង ។
មន្ត្រី និងរាជវង្សទាំងអស់នាំគ្នាកាន់ទៀន និងម្លូស្លាដែលជាហេតុនាំឲ្យចំណាយប្រាក់យ៉ាងច្រើន ។ នៅក្នុងពិធីនេះ ស្ដេចបានអញ្ជើញពួកទូតបរទេសទៅចូលរួមផងដែរ ។ គេធ្វើដូចនេះអស់រយៈពេលកន្លះខែទើបបានចប់ ។ នៅក្នុងខែនិមួយៗ សុទ្ធតែមានពិធីបុណ្យដែរ ដូចជានៅខែទី៤ គេបោះឈូង ខែទី៩ ធ្វើ អ៊ាបឡាក់ (2) ពិធីនេះគេហៅប្រជុំមនុស្សចូលក្រុងហើយហាត់ក្បួនដើរដង្ហែកាត់មុខវាំង ។ ខែទី៥ គេទទួលយកទឹកមន្តព្រះពុទ្ធ ពីគ្រប់ទីជិតឆ្ងាយពេញទាំងអាណាចក្រ យកមកស្រោចស្រង់ថ្វាយព្រះរាជាជម្រះកាយ ហើយអុំនាវានៅលើគោក (អុំទូកគោក) ឯស្ដេចយាងឡើងលើ ប្រាសាទទតមកពិធីនេះ ។ ខែទី៧ ធ្វើពិធីដុតភ្នំស្រូវ ។ ពេលនោះស្រូវទើបនឹងទុំថ្មី គេទទួលយកមកតាមទ្វារខាងត្បូង ហើយគេគរដុតថាជាការបូជាចំពោះព្រះពុទ្ធ ។ មានស្រីៗ ច្រើនណាស់ជិះរទេះ ឬដំរីនាំគ្នាមកមើលពិធីនេះ ឯព្រះរាជាមិនចេញមកទតពិធីនេះទេ ទ្រង់គង់នៅឯព្រះដំណាក់ ។ ខែទី៨ ធ្វើពិធីអៃឡាំ (3) ពិធីនេះគេរាំរែក ។ គេចាត់អ្នករាំ និង អ្នកភ្លេងពូកែៗ ឲ្យចូលទៅរាំអៃឡាំ ក្នុងវាំងរាល់ៗ ថ្ងៃ ។ ក្រៅពីនេះមានប្រជល់ជ្រូក និងប្រជល់ដំរីទៀត ។ ពិធីនេះស្ដេចក៏អញ្ជើញពួកទូតប្រទេសក្រៅចូលទស្សនាផងដែរ ។ គេធ្វើដូច្នេះរហូតដល់គ្រប់ ១០ថ្ងៃ ។ ឯខែដទៃទៀត ខ្ញុំមិនបានកត់ត្រាឲ្យច្បាស់លាស់ទេ ។
អ្នកស្រុកនេះក៏មានអ្នកចេះវិជ្ជាតារាសាស្ត្រដូចចិនដែរ អាចនឹងដេញរកថ្ងៃខែណាធំតូច ឬ សូរ្យគ្រាស ចន្ទគ្រាសដែរ តែថ្ងៃខែធំតូចនេះមិនដូចគ្នានឹងប្រទេសចិនទេ ។ បើឆ្នាំណាជាឆ្នាំអធិកមាស គេក៏មានលើកខែដែរ ។ ខែដែលត្រូវលើកនោះ គឺខែទី៩ (4) ប៉ុន្តែខ្ញុំមិនដឹងការនេះសព្វគ្រប់ទេ ។ ក្នុង ១យប់ គេចែកចេញជា ៥យាម ។ ៧ថ្ងៃរាប់ជាមួយជុំ គឺដូចគ្នានៅស្រុកចិន ហៅថា កាយ-ពី-ភៀន-ជូ ។
អ្នកស្រុកនេះគ្មានប្រើនាមត្រកូល (សែ) គ្មានឈ្មោះហើយមិនចេះកត់ថ្ងៃខែកំណើតផង ភាគច្រើនគេយកឈ្មោះថ្ងៃដែលកើតហៅជាឈ្មោះមនុស្ស ។ តាមក្បួនយាមថា ក្នុងមួយសប្ដាហ៍ មាន២ថ្ងៃល្អបំផុត ៣ថ្ងៃល្អមធ្យម ២ថ្ងៃអាក្រក់ ហើយថ្ងៃណាត្រូវចេញដំណើរបែរមុខទៅទិសបូព៌ ឬត្រូវឆ្ពោះទៅទិសបស្ចិម ។ ពួកស្រីៗ ក៏ចេះរាប់ថ្ងៃខែដែរ ។ ឆ្នាំទាំង១២ មានយកសត្វជាដំណាងដូចឆ្នាំរបស់ចិនដែរតែហៅឈ្មោះខុសគ្នា ឧបមាដូចគេហៅ ឆ្នាំសេះថា ប៉ុកសាយ ឆ្នាំមាន់ហៅថា ឡាក់ ឆ្នាំជ្រូកហៅថា ចេកលូ និងឆ្នាំគោហៅ គូ ជាដើម ។
១៤. អំពីការកាត់ក្ដី Settling Disputes
រឿងប្រជារាស្ត្រក្ដីក្ដាំគ្នាពិតមែនតែជាការតូចតាច ប៉ុន្តែជាការមួយគួរឲ្យចង់ដឹងចង់ឮដែរ ។ រឿងក្ដីក្ដាំរបស់រាស្ត្រសុទ្ធតែឡើងគាល់រហូតដល់ស្ដេចឲ្យជម្រះក្ដី ។ ដើមឡើយ ស្ដេចឥតមានវាយតប់ដោយរំពាត់ធំ ឬតូចឡើយ មានតែពិន័យជាមាសប៉ុណ្ណោះ ។ បើអ្នកនោះមានៈមិនព្រមធ្វើតាម ឬ មានទោសធ្ងន់នោះ គេមិនចាប់ចងយកទៅប្រហារជីវិតដែរ គ្រាន់តែនាំចេញទៅទ្វារខាងលិច ហើយឲ្យជីករណ្ដៅកប់អ្នកទោសនោះ និងយកដី ឬថ្មកប់គ្របពីលើប៉ុណ្ណោះ ។
ទោសស្រាលបន្ទាប់មក គឺកាត់ម្រាមដៃជើង មានខ្លះត្រូវគេកាត់ច្រមុះចោលក៏មានដែរ ។ រឿងសហាយស្មន់ និងលេងល្បែងឥតមានហាមឃាត់ទេ ។ បើប្ដីរបស់ស្រីដែលមានសហាយនោះដឹង គេយកឈើ២ ទៅចងកៀបជើងរបស់ប្រុសសហាយនោះឲ្យឈឺស្ទើរស្លាប់ ។ បក្សពួកខាងប្រុសទាំងប៉ុន្មានត្រូវរួចខ្លួន ។ ឯអ្នកដែលផ្ដើមគំនិតបោកប្រាស់គេត្រូវមានទោសដែរ ។ បើមានមនុស្សស្លាប់នៅនឹងទ្វារកំពែង គេយកខ្សែចងអូសទៅទីវាលក្រៅក្រុង ហើយសម័យនោះគ្មានការពិនិត្យសាកសពអ្វីទេ ។ បើគេចាប់បានចោរក៏អាចនាំទៅឃុំឃាំងសួរចម្លើយដែរ តែមានការគួរឲ្យអស់សំណើច គឺថាបើគេសង្ស័យថាជននោះជាចោរ ហើយជននោះមិនព្រមទទួលសារភាព គេនឹងយកខ្ទះមកដាំខ្លាញ់ឲ្យក្ដៅមែនទែន ហើយគេឲ្យជននោះលូកដៃទៅក្នុងខ្លាញ់កំពុងពុះនោះឯង ។ បើជននោះជាចោរមែនក៏ត្រូវរលាករលួយដៃ បើមិនមែនជាចោរទេឥតមានរលាកឡើយ ។ ម្យ៉ាងទៀត បើមានគ្រួសារ២ក្ដីក្ដាំគ្នា ហើយរកកាត់សេចក្ដីរកនរណាត្រង់វៀចមិនកើត គេធ្វើដូច្នេះ នៅពីមុខវាំងមានប្រាសាទថ្មតូចៗ ១២ខ្នង ហើយគេបញ្ជាកូនក្ដីឲ្យចូលទៅអង្គុយក្នុងប្រាសាទនោះមួយម្នាក់ ។ គេអង្គុយតាំងពី ១ថ្ងៃ ២ – ៣ ឬ៤ថ្ងៃទៅ បើនរណាដែលជាអ្នកធ្វើខុសនឹងច្បាប់នោះ ពិតជាមានភស្តុតាងលេចឡើងមិនខាន គឺបើមិនចេញកមរមាស់ទេ ក៏ក្អកក្ដៅផ្ដាសាយដែរ ។ ឯអ្នកទៀងត្រង់ឥតមានផលរមាស់អ្វីឡើយ ។ ការវិនិច្ឆ័យដូច្នេះ គេហៅថា គុកសួគ៌ (5) ។ រឿងធ្វ់ដូច្នេះបានមកពីព្រះភូមិរក្សាទឹកដីរបស់គេពូកែសក្ដិសិទ្ធិណាស់ ទើបគេអាចធ្វើដូច្នេះទៅកើត ។
***
បានជារាប់ពីខែកត្តិក ព្រោះជំនាន់ដើមគេរាប់រនោចមុនខ្នើត គឺពី ១រោចខែកត្តិកទៅជាដើមឆ្នាំ ខែលេខ១ ។
លោក Pelliot ប្រែថា Ya-lie ហើយចុះសេចក្ដីយល់ថា Ràp Riep ។
លោក Pelliot ប្រែថា Gnai-lan (Ràm) ។
តាមពិតយើងលើកខែទី៨ គឺខែអាសាឍ ប៉ុន្តែនេះ គឺលោក ជីវ តាក្វាន់ និយាយតាមខ្មែរជំនាន់ដើម ដែលរាប់ពី ១រោច ខែអាសាឍ ទៅដល់ ១កើត ខែស្រាពណ៍ ចាត់ជាខែទី៩ ។
គុកសួគ៌ គឺជាគុកមួយដែលសក្ដិសិទ្ធិ ដូចទេវតាមកកាត់ក្ដីនេះឲ្យ ។
១៥. អំពីជំងឺស្រែង Leprosy and other illnesses
អ្នកស្រុកមានកើតជំងឺស្រែងច្រើនគ្នាណាស់ មកពីគេចូលចិត្តមុជត្រាំក្នុងទឹក ហើយឧស្សាហ៍កក់លាងសក់ក្បាល តែងមានកើតជំងឺស្រែងច្រើនណាស់ ។ នៅតាមផ្លូវធ្លា ពួកនេះមិនសូវអៀនខ្មាសទេ ។ ខ្ញុំឮគេថា ពួកទាំងនេះតែគេរួមរ័កគ្នាភ្លាម គេចុះទៅងូតទឹកហើយ ដូច្នេះតែងមានជំងឺមួលបណ្ដាលឲ្យស្លាប់អស់ ៨-៩នាក់ដែរក្នុងបណ្ដា ១.០០០នាក់ ។ នៅទីផ្សារ មានលក់ថ្នាំសម្រាប់កែរោគដែរ តែមិនដូចថ្នាំចិនទេមិនដឹងជាថ្នាំអ្វីឡើយ ថែមទាំងមានគ្រូមន្តអាគមដើរព្យាបាលរោគ ឲ្យគេជាការគួរអស់សំណើចណាស់ ។
***
លោក Pelliot ប្រែថាឃ្លង់ ប៉ុន្តែតាមន័យអក្សរចិន ប្រែឲ្យចំ គឺស្រែង ។ បើថាឃ្លង់ដូចជាមិនមែន ព្រោះកើតឃ្លង់ឯណាដល់ទៅពេញស្រុក បើឃ្លង់មែនមិនងាយមើលជាទេ ។ បើថាស្រែងនោះសមមែន ព្រោះជំងឺនេះច្រើនបណ្ដាលមកពីការកខ្វក់ ។
***
១៦. អំពីមរណភាព Death
មនុស្សចាស់គេឥតមានដាក់ក្ដារមឈូសទេ គេយកតែកន្ទេលក្រាលពីក្រោម យកកំណាត់សំពត់គ្របពីលើ ហើយគេយកទៅព្រៃហើយ ។ កាលពីដើម គេក៏ប្រើទង់ព្រលឹង និង ភ្លេងភ្លាត់ហែខ្មោចដែរ ហើយគេលីងលាជ ២មុខបាចតាមផ្លូវនាំមុខខ្មោច លុះសែងទៅដល់ក្រៅក្រុងដល់កន្លែងស្ងាត់ គេក៏ដាក់ចោលខ្មោចនោះហើយត្រលប់មកវិញ ។ បើមានសត្វខ្លែង ឬតិរច្ឆានអ្វីដទៃទៀតស៊ីខ្មោចនោះអស់មួយរំពេចទៅ គេថាឪពុកម្ដាយនោះមានភ័ព្វបានសុខសប្បាយល្អណាស់ តែបើគ្មានសត្វស៊ីសោះ ឬមានស៊ីដែរតែមិនអស់វិញ គេបែរជាយល់ថា ឪពុកម្ដាយនេះមានពៀរមានទោសទើបបានដូច្នេះ ។
លុះមកដល់គ្រាឥលូវនេះ មានគេយកខ្មោចទៅដុតបូជាខ្លះៗ ហើយ ។ ពួកអ្នកដែលមានជាប់ពូជជាកូនចិន ឪពុកម្ដាយស្លាប់ទៅគេឥតស្លៀកពាក់.ស.កាន់ទុក្ខទេ ។ ប្រុសគ្រាន់តែកោរសក់ ស្រីគេគ្រាន់តែកាត់សក់ខាងមុខធ្លាក់មកលើថ្ងាសប៉ុន ១ទះ ក៏ចាត់ជាការកាន់ទុក្ខហើយ ។ ចំណែកស្ដេចវិញមានប្រាសាទសម្រាប់កប់ ប៉ុន្តែមិនដឹងជាកប់ខ្លួនទាំងមូល ឬ កប់តែឆ្អឹងទេ ។
១៧. អំពីការភ្ជួរដាំ Cultivating the Land
ប្រហែលជាក្នុង ១ឆ្នាំ គេអាចសាបព្រោះ និងច្រូតស្រូវបាន៣ ឬ៤លើក ពីព្រោះរដូវទាំង៤ មានធាតុអាកាសស្រួល ល្អ ដូចជាខែទី៥ ទី៦ ដែរ ។ ម្យ៉ាងទៀត ស្រុកនេះគេមិនស្គាល់ដូចម្ដេចថាធ្លាក់ព្រិល ឬទឹកកកឡើយ ។ ស្រុកគេកន្លះឆ្នាំភ្លៀង កន្លះឆ្នាំឥតមានភ្លៀងសោះ ។ ចាប់តាំងពីខែទី៤ ដល់ទី៥ តែដល់ពេលរសៀលមានភ្លៀងធ្លាក់រាល់ថ្ងៃ ទឹកនៅក្នុងសមុទ្រទឹកសាប (ទន្លេសាប) ជោរឡើងមានកម្ពស់ ៧០ -៨០ ហត្ថ ។ ដើមឈើធំៗ លិចនៅសល់តែចុង ឯពួកអ្នកស្រុករស់នៅក្បែរមាត់ទឹកនោះបាននាំគ្នារើលំនៅមកជ្រកខាងក្រោយភ្នំវិញ ។
ចាប់ពីខែទី១០ ដល់ខែទី៣ នៃឆ្នាំថ្មីគ្មានភ្លៀងមួយដំណក់ទេ នៅក្នុងសមុទ្រទឹកសាបនោះធ្វើដំណើរបានតែកូននាវាតូចៗ ទេ ។ ត្រង់កន្លែងទឹកជ្រៅមានជម្រៅត្រឹម ៣ ឬ៥ហត្ថប៉ុណ្ណោះ ។ ពេលនោះអ្នកស្រុករើលំនៅទៅនៅមាត់ទឹកធ្វើការភ្ជួរដាំវិញ ។ ចំពោះស្រូវដល់ទៅពេលណាទុំ ក៏ត្រូវពេលទឹកឡើងដល់ល្មម ។ គេសាបព្រោះដាំតាមកន្លែងដីរបស់គេរក្សារៀងខ្លួន ។ គេភ្ជួរស្រែដោយមិនបាច់ប្រើគោទេ ។ ចប និងកណ្ដៀវរបស់គេពិតមែនតែមានសណ្ឋានប្រហាក់ប្រហែលគ្នានិងរបស់ចិនដែរ តែមិនដូចគ្នាឡើយ ។
មានស្រែព្រៃមួយបែបទៀត គេមិនព្រោះស្រូវធម្មតាទេ ស្រូវដែលគេព្រោះនោះចេះលូតឡើងតាមទឹក បើទឹកឡើងដល់កម្ពស់ ១០ហត្ថ ក៏ស្រូវលូតឡើងកម្ពស់នោះដែរ ។ នេះប្រហែលជាពូជស្រូវមួយបែបផ្សេងទៀតហើយ ។ ស្រែអំពក និងថ្នាលបន្លែ គេមិនប្រើគ្រឿងស្មោកគ្រោកដែលជាហេតុនាំឲ្យមិនស្អាតនោះទេ ។ ពួកចិនដែលទៅដល់ស្រុកនោះ ក៏គេមិនហ៊ាននិយាយរឿងពាងលាមកនៅប្រទេសចិនឲ្យពួកនោះដឹងដែរ ព្រោះខ្លាចគេមើលងាយ ។ នៅក្នុងផ្ទះ ២-៣ ខ្នង គេជីករណ្ដៅបង្គន់អាចម៍មួយហើយគេប្រក់ស្បូវ ។ ដល់កាលណាពេញទៅនោះ គេលុបចោលវិញហើយទៅជីករណ្ដៅមួយទៀត ។ នៅរាល់ពេលដែលបន្ទោបង់រួច គេតែងតែចុះទៅលាងឯក្នុងស្រះឲ្យបានស្អាតជានិច្ច តែគេយកតែដៃឆ្វេងទៅលាងទេ ឯដៃស្ដាំគេទុកបរិភោគបាយ ។ ពួកគេមើលឃើញជនជាតិចិនចូលបង្គន់ហើយយកក្រដាសកិត គេសើចថែមទាំងមិនចង់ឲ្យឡើងលើផ្ទះគេទៀតផង ។ ស្រីៗ ស្រុកនេះបត់ជើងតូចឈរដូចប្រុសដែរ ជាការគួរឲ្យអស់សំណើចណាស់ ។
១៨. អំពីទឹកដី The landscape
ចាប់តាំងពីចូលក្នុង ស្រុកចេងផូវ មក ខ្ញុំមើលឃើញសុទ្ធតែព្រៃឈើវែងអន្លាយ នៅតាមមាត់ទន្លេដ៏ធំធេង មានដើមឈើធំ ចាស់បុរាណ និងគុម្ពផ្ដៅស៊ុបទ្រុបចម្ងាយរាប់រយលី ហើយមានសំឡេងបក្សាបក្សីស្រែកទ្រហឹងអឹងកង នៅទីនោះផង ។ លុះទៅដល់ពាក់កណ្ដាលទន្លេ ទើបមើលទៅឃើញវាលស្រែដ៏ធំធេង គ្មានឃើញដើមឈើមួយដើមឡើយ គេមើលទៅឃើញតែស្រូវទុំនៅសព្វទិសទីប៉ុណ្ណោះ ។
មានសត្វគោព្រៃរាប់រយរាប់ពាន់បានមកផ្ដុំគ្នាជាហ្វូងនៅទីនោះ ។ មានឫស្សីដុះជាប់គ្នាជាដងព្រៃមានចម្ងាយរាប់រយលី ហើយឫស្សីទាំងនោះមានជួរបន្លានៅត្រង់គ្រប់ថ្នាំង ។ ទំពាំងឫស្សីមានរសជាតិហាងខ្លាំងណាស់ ហើយនិងមានភ្នំនៅគ្រប់ទិសទាំង៤ ទៀតផង ។
១៩. អំពីផលានុផល Products
ស្រុកនេះមានភ្នំច្រើន និងមានដើមឈើប្លែកៗ ។ កន្លែងណាដែលគ្មានដើមឈើទេ គឺជាកន្លែងដែលសត្វរមាស និងដំរីរស់នៅ ។ ពពួកសត្វស្លាបដ៏មានតម្លៃ និងសត្វម្រឹគដ៏ប្លែកៗ មានច្រើនឥតគណនា ។ មានសត្វចចាតពណ៌ និងរោមល្អិត ភ្លុកដំរី កុយរមាស ឃ្មុំផ្លិតធំៗ ឈើចន្ទន៍ក្រស្នា ក្រវាញ ជ័រចុង បញ្ញើក្អែក (ជីកេង) ប្រេងសំរោង (តៃហួងជី) ។
ចចាតជាសត្វមួយបែប គេកម្រចាប់វាបានណាស់ ។ នៅក្នុងព្រៃមានស្រះ ឬត្រពាំងហើយនៅក្នុងទឹកនោះមានត្រីជាច្រើន ។ សត្វចចាត វាហើរចេញពីព្រៃមកចាប់ត្រីនោះជាអាហារ ។ ពួកអ្នកព្រៃគេយកស្លឹកឈើបិទបាំងខ្លួន ហើយទៅអង្គុយក្បែរមាត់ទឹក ។ គេយកមេ.ចចាតធ្នាក់មួយដាក់ក្នុងទ្រុង ដើម្បីនឹងបញ្ឆោតចាប់យកចចាតឈ្មោល គឺនៅនឹងដៃគេមានកាន់លប់មួយទៀត រង់ចាំកាលណាចចាតឈ្មោលមកជិត គេគ្របលប់នោះយកវា ។ គេធ្វើរបៀបនេះក្នុងមួយថ្ងៃទាល់ល្ងាច ជួលកាលចាប់ឥតបានសោះក៏មានដែរ ។
ភ្លុកដំរី មានតែអ្នកដែលនៅក្នុងរូងភ្នំឆ្ងាយដាច់ស្រយាលពីគេទើបរកបាន ។ ដំរីមួយស្រុតស្លាប់ទៅ នៅសល់តែភ្លុកមួយគូប៉ុណ្ណោះ ។ ដូច្នេះពាក្យដែលគេធ្លាប់និយាយថា សត្វដំរីក្នុងមួយឆ្នាំប្ដូរភ្លុកម្ដងនោះមិនពិតទេ ។ ភ្លុកណាដែលចាក់នឹងច្បូក ឬលំពែងបានមកគេទុកជាភ្លុកលេខ១ បើភ្លុកណាដែលគេបានដោយឃើញវាស្រុតស្លាប់ខ្លួនវាភ្លាមគេចាត់ជាភ្លុកល្អលេខ២ បើគេរើសបានដោយដំរីស្លាប់យូរឆ្នាំចោលនៅក្នុងរូងភ្នំ គេចាត់ជាធុនអន់ជាងគេ ។
ក្រមួនឃ្មុំ គេរកបានពីដើមឈើចាស់ៗ នៅក្នុងភូមិដែលសត្វឃ្មុំមួយប្រភេទមានចង្កេះស្ដួចឆ្មារ ដូចសត្វអង្ក្រង វាធ្វើសំបុក ។ អ្នកស្រុកដែលទៅយកឃ្មុំតាមទូកតូចៗ គេអាចដាក់បានពីរបីពាន់ផ្លិត ។ ផ្លិតណាដែលធំជាងគេមានទម្ងន់ដល់ទៅ ៣០-៤០នាឡិ ឯផ្លិតណាដែលតូចក៏មិនតិចជាង ១៨ ឬ ១៩នាឡិដែរ ។ (១នាឡិ ប្រហែល ៦០០ ក្រាម)
កុយរមាសណាដែលពណ៌សហើយមានផ្កា គេចាត់ទុកជាកុយល្អហើយបើខ្មៅវិញគេទុកជាកុយអន់មិនសូវល្អ ។
ឈើចន្ទន៍ក្រស្នា ដុះនៅតែក្នុងព្រៃស្បាត ព្រៃស្ដុក ។ អ្នកស្រុកទៅកាប់យកបានមកដោយពិបាកណាស់ ព្រោះជាឈើដែលមានខ្លឹម ។ ឈើនេះមានសាច់ស្រាយកម្រាស់ ៨ ឬ៩តឹក ។ ទោះជាដើមតូចក៏មានសាច់ស្រាយ ៤ ឬ៥តឹកដែរ ។
ក្រវាញ ពួកអ្នកព្រៃគេដាំនៅលើភ្នំ ។ ជ័រចុង គឺជាជ័រឈើម្យ៉ាងដែលអ្នកស្រុកនេះ គេយកកាំបិតទៅចោះឈើសំរក់ជ័រមុន ១ឆ្នាំ ដល់ឆ្នាំបន្ទាប់មក ទើបគេទៅយកជ័រនោះមក ។ បញ្ញើក្អែកជីកេង (អ័រគីដេ?) ដុះនៅលើមែកឈើមួយប្រភេទដូចគ្នានិងដើមមនដែលដុះផ្ញើសាំនិងគេដូច្នេះដែរ ហើយគេកម្រនឹងរកបានណាស់ ។
ប្រេងសំរោង គេយកមកពីផ្លែឈើដើមធំមួយប្រភេទដែលមានសណ្ឋានដូចផ្លែដូងល្អិតមូលៗ ។ នៅក្នុងផ្លែនោះមានគ្រាប់ច្រើនទៀត ។ ឯម្រេចដុះព័ទ្ធលើដើមផ្ដៅមួយគូ មានពណ៌បៃតងដូចផ្លែស្មៅ បើនៅខ្ចីពណ៌ក៏ខ្ចី និងរឹតហឹរតែណាស់ផង ។
២០. អំពីរបរជំនួញ Trade
អ្នកស្រុកនេះ ពួកស្រីៗ ប៉ិនជួញដូរណាស់ ហេតុនេះពួកចិនៗ គេរកប្រពន្ធមួយជាមុនសិន ហើយនឹងបានចំណេញច្រើនដោយគេប៉ិនប្រសព្វរកស៊ី ។ រាល់ថ្ងៃគេទៅលក់តាំងពីភ្លឺព្រាងៗ ដល់ពេលថ្ងៃត្រង់ទើបឈប់ ហើយពួកនេះគ្មានគ្រែ ឬផ្ទះសម្រាប់លក់អីវ៉ាន់ទេ គេច្រើនតែក្រាលវត្ថុហាក់ដូចជាកន្ទេលផ្ទាល់នឹងដីតម្រៀបគ្នា ។ ខ្ញុំឮគេថា មានបង់ឈ្នួលដីជាលុយឲ្យពួកមន្ត្រីទៀតផង ។
ជំនួញតូចតាច គឺគេជួញស្រូវអង្ករ និងរបស់ដែលធ្វើមកពីស្រុកចិន ។ បន្ទាប់មកមានលក់ដូរកំណាត់សំពត់ផ្សេងៗ ។ ជំនួញធំ គឺគេជួញមាសប្រាក់ ។ តាមធម្មតា ពួកអ្នកព្រៃតែឃើញពួកចិនទៅដល់ គេគោរពចិនសំបើមណាស់ទុកដូចជាបានជួបនឹងព្រះហើយក្រាបក្បាលគោរពទៀតផង ។ លុះដល់ពេលថ្មីៗនេះ ទើបមានការបោកប្រាស់ និងមើលងាយចិនដោយហេតុមកពីមានមនុស្សទៅច្រើនពេក ។
២១. ទំនិញដែលគេត្រូវការ Sought After-Chiness Goods
អ្នកស្រុកនេះ គ្មានកើតមាសកើតប្រាក់ទេ គេនឹកឃើញតែមាសមកពីស្រុកចិន គឺមាសប្រាក់ជាផលលេខ១ កំណាត់មានពណ៌ទាំងប្រាំជាលេខ២ ។ បន្ទាប់មក គេត្រូវការសំណមកពី ស្រុកចេងផីវ ថាំងតែស្មាច់មកពី ស្រុកអ៊ូជីវ ថូផ្កាពណ៌មកពី ស្រុកជួរជីវ និងទឹកប្រាក់ ជាតិហិង្គុល ក្រដាសសរសេរ ស្ពាន់ធ័រ ថ្មដុត ឈើក្រអូប ឫសប៉េកជី ក្រលៀនប្រើស សំពត់សរ សរសៃធ្មៃ សំពត់ហ្វាងឆាវ ឆត្រ ឆ្នាំងដែក ថាសស្ពាន់ គជ ម្រ័ក្សណ៍ ក្រាសឈើ ម្ជុល ជាដើម ។ ក្រៅពីនេះរបស់ដែលធំៗ ដូចជា កន្ទេលស្រុកម៉ែងជីវ ដែលគេពេញចិត្តបំផុត គឺមានសញ្ញារូបម្ទេស តែគេមិនងាយនឹងយកទៅបានទេ ។
២២. អំពីស្មៅ និងដើមឈើ Flora
មានដើមទទឹម អំពៅ ផ្កាឈូក ក្រអៅឈូក ផ្លែខេមម៉ា ចេក ដូចនៅស្រុកចិនដែរ ។ គូលែន និងក្រូចឃ្វិចក៏មានរាងរៅដូចតែជូរ ។ ក្រៅពីនេះ មានផ្លែឈើព្រៃជាច្រើនដែលប្រទេសចិនយើងមិនធ្លាប់ដែលឃើញ ហើយប្លែកៗ ទៀតផង ។ មានផ្កាជាច្រើនដែលល្អៗ ហើយមានក្លិនក្រអូបណាស់ ។ ផ្កាដែលដុះនៅក្នុងទឹកក៏មានច្រើនយ៉ាង តែខ្ញុំមិនស្គាល់ថាជាឈ្មោះផ្កាអ្វីទេ ។ ចំណែកដើមថោ លី ហេងបួយ សុង ប៉េក សាំ ក្វាយ ឡី ចោ អ៊ាងលីវ គុយ ឡាង កេកលួយ ឈើប្រភេទអស់នេះគ្មានទេ ។ នៅស្រុកនោះ ខែទី១ ក៏មានផ្កាឈូកដែរ ។
២៣. អំពីសត្វស្លាប Birds
បណ្ដាសត្វស្លាប ឃើញមាន ក្ងោក ចចាត លលក ដែលប្រទេសចិនគ្មាន ។ ក្រៅពីនេះដូចជា ខ្លែង ក្អែក ត្មាត សេក ចាបស្រុក ត្រដក់ កុក ប្រវឹក និងចាបពួក ជាដើមសុទ្ធតែមានទាំងអស់ ។ សត្វស្លាបដែលស្រុកនេះគ្មានដូចជា ហ៊ីងតូវ (ល្វាចេក?) ហុងអេង (ក្ងានព្រៃ) អ៊ឹងអេង (ខ្លែងលឿង) តូវអ៊ូ (ត្រចៀកកាំ) ។
២៤. អំពីសត្វជើងបួន Animals
សត្វចតុប្បាទមាន រមាស ដំរី គោព្រៃ ដែលប្រទេសចិនគ្មាន ។ ក្រៅពីនេះ ខ្លាធំ ខ្លាត្រី ខ្លាឃ្មុំ ជ្រូកព្រៃ ប្រើស ក្ដាន់ និង កញ្ជ្រោងជាដើមសុទ្ធតែមានច្រើនណាស់ ។ សត្វដែលស្រុកនេះគ្មាន គឺតោស៊ីងស៊ីង (1) និង អូដ្ឋ ។ មាន់ ទា គោ សេះ ជ្រូក និងពពែ មានច្រើនក្រៃលែង ។ តែសេះស្រុកនេះទាបៗ ណាស់ គោតូចៗ ក៏មានច្រើនណាស់ដែរ ។ សត្វគោនៅរស់ គេហ៊ានជិះតែដល់វាស្លាប់ទៅ គេមិនហ៊ានស៊ី និងមិនហ៊ានយកស្បែកវាទេ គេទុកឲ្យវារលួយទៅតាមចិត្តចុះ ពីព្រោះវាធ្លាប់ជួយដល់កម្លាំងមនុស្សលោក ។ វាធ្លាប់តែអូសរទេះ ។ ពីដើមមកមិនធ្លាប់មានក្ងានទេ ប៉ុន្តែឥឡូវមានហើយ ព្រោះមាននាវាចិនទៅញយៗ គេយកពូជពីស្រុកចិនទៅ ។ កណ្ដុរស្រុកនេះធំៗ ដូចសត្វឆ្មា ហើយមានកណ្ដុរមួយមុខទៀតមានក្បាលប្លែកពិសេសធំដូចជា ក្បាលកូនឆ្កែ ។
២៥. អំពីបន្លែបង្ការ Vegetables
បន្លែមាន ត្រកួន ស្ពៃ គូឆាយ ត្រប់ ឪឡឹក ត្រឡាច ត្រសក់ ឃិនឆាយ ។ បន្លែដែលគ្មាននោះ គឺ ឆៃថាវ ស្ពៃខៀវ ខូវចេង ប៉ោឡេង ជាដើម ។ បន្លែដូចជា ត្រប់ ឪឡឹក ត្រសក់ ត្រឡាច ជាដើម តែដល់ខែទី១ មានហើយ ។ ដើមត្រប់មានដុះរាប់ឆ្នាំមិនទាន់រំលើងចោលក៏មាន ។ ដើមគរខ្ពស់ៗ ជាងផ្ទះទៅទៀត អាយុជាង ១០ឆ្នាំមិនទាន់កាប់ចោលក៏មានដែរ ។ មានបន្លែច្រើនមុខទៀត ដែលខ្ញុំមិនស្គាល់ឈ្មោះ ឯបន្លែដុះក្នុងទឹកក៏មានច្រើនមុខណាស់ដែរ ។
២៦. អំពីត្រី និងល្មូន Fish and reptiles
ពួកត្រី និងអណ្ដើកមាន ត្រីរ៉ស់ច្រើនណាស់ ក្រៅពីនេះដូចជា ត្រីឆ្ពិន និង ត្រីល្អិតឯទៀតរឹតតែច្រើនណាស់ទៅទៀត មានត្រីថូវពូ ដែលធំនោះមានទម្ងន់ដល់ជាង ២នាឡិ ហើយត្រីដែលខ្ញុំមិនស្គាល់ឈ្មោះនោះក៏មានច្រើនណាស់ដែរ ដែលជាត្រីមកពីសមុទ្រទឹកសាប (ទន្លេសាប) ។ ចំណែកត្រីទឹកប្រៃវិញក៏មានច្រើនមុខ រាងដូចអន្ទង់ និងត្រីខ្ជឹងបឹងដែរ ។ ពួកអ្នកស្រុកនេះមិនស៊ីកង្កែបទេ ម៉្លោះហើយដល់ពេលយប់គេឃើញកង្កែបលោតច្រវាត់កាត់ផ្លូវដើរ ។ អណ្ដើក កន្ធាយធំៗ ប៉ុនចង្អេរអុំ ។ នោះជាអណ្ដើកមានអាយុដល់ទៅ៦ឆ្នាំ ក៏គេនៅតែស៊ីវាដែរ ។ បង្កងនៅស្រុកឆាណាំ (កំពង់ឆ្នាំង) មួយមានទម្ងន់ដល់ជាង ១នាលិ ។ ជើងអណ្ដើកនៅស្រុកចេនភូ មានប្រវែងជាង ៨ – ៩តឹក ។ ក្រពើធំៗ ប៉ុនទូក ។ មាននាគជើង៤ មួយប្រភេទយ៉ាងចម្លែក ឥតមានស្នែងទេ ។ ចំពុះទា លៀស ខ្យង ខ្ចៅ នៅក្នុងសមុទ្រទឹកសាប (ទន្លេសាប) នោះគ្រាន់តែលូកដៃទៅក៏យកបានភ្លាម តែខ្ញុំមិនឃើញមានក្ដាមទេ ខ្ញុំស្មានថាប្រហែលជាមានដែរ តែគេមិនស៊ីទេមើលទៅ (2) ។
***
តោស៊ីងស៊ីង គឺជាស្វាមាឌធំប៉ុនមនុស្ស ដូចគេធ្លាប់ហៅតាមកុនថា ស្វាគីងកុង (Gorilla?) ។
ការពិតស្រុកយើងមានក្ដាមច្រើនណាស់ពីដើមមក តែប្រហែលជា លោក ជីវ តាក្វាន់ មិនប្រទះឃើញក្នុងទន្លេ ។
២៧. អំពីការបិទស្រា Fermented Liquor
ស្រាស្រុកនេះមាន ៤យ៉ាង ស្រាលេខ១ ចិនហៅស្រាទឹកឃ្មុំ ដែលគេយកជាតិថ្នាំ និង ទឹកឃ្មុំលាយជាមួយទឹកហើយផ្សំធ្វើឡើង ។ បន្ទាប់មកហៅតាមពាក្យអ្នកស្រុកថា ផេងកេស៊ី ដែលគេយកស្លឹកឈើមកផ្សំ គឺស្លឹកឈើឈ្មោះ ផេងកេស៊ី នេះឯងជាឈើ១ ប្រភេទ ។ បន្ទាប់មកទៀត គេយកអង្ករ ឬបាយដែលសេសសល់ទៅបិទស្រាហៅ ប៉ាវលេងកាក ព្រោះពាក្យថា ប៉ាវលេងកាក បានន័យថា អង្ករ (1) ក្រៅពីនេះទៀតមានស្រាទឹកល្ងៃស្ករ ដែលគេយកជាតិស្ករមកបិទឲ្យកើតទៅជាស្រា ។ បើគេចូលទៅស្រុកភូមិតាមមាត់ទន្លេ គេប្រទះស្រាមួយមុខទៀតធ្វើពីទឹកក្រចាប់ ព្រោះក្រចាប់ដុះនៅមាត់ព្រែក ហើយស្លឹកវាមានរសជាតិស្ករដែលគេអាចយកមកធ្វើជាស្រាបាន ។
២៨. អំពីអំបិល ទឹកខ្មេះ ស៊ីអ៊ីវ និងមី Salt, Vinegar and Soy Sauce
នៅប្រទេសនេះ ការធ្វើរបស់អស់ទាំងនេះឥតមានហាមឃាត់ទេ ។ តាមឆ្នេរសមុទ្រចាប់ពី ចេនភូ (2) និង ប៉ាងកាង (2) គេធ្វើអំបិលដោយទឹកសមុទ្រ ។ នៅក្នុងភ្នំមានរ៉ែដែលគេបានជាតិថ្មធ្វើជាអំបិលប្រសើរជាងអំបិលសមុទ្រទៀត និងយកថ្មធ្វើជាវត្ថុដទៃៗ ទៀត ។ ពួកអ្នកស្រុកនេះមិនចេះធ្វើទឹកខ្មេះទេ តែគេចូលចិត្តប្រើជាតិជូរនៅម្ហូបណាស់ គេត្រាំទឹក កាំផេង (3) ធ្វើជាម្ជូរ កាលណាដើមឈើនេះកំពុងតែលាស់គេយកស្លឹក ឬទងខ្ចី កាលណាមានផ្លែគេយកផ្លែវិញ ។
គេមិនចេះធ្វើមីទេ ព្រោះតែគ្មានស្រូវសាលី និងសណ្ដែក ។ ពួកនេះក៏មិនចេះធ្វើដំបែគ្រាប់ដែរ កាលណាគេបិទស្រា គេលាយទឹកឃ្មុំ និងទឹកត្រាំស្លឹកឈើឲ្យបានជាក្បាលស្រា ហើយក្បាលស្រានេះដូចគ្នានឹងស្រា.ស.នៅក្នុងភូមិស្រុកយើងដែរ ។
២៩. អំពីដង្កូវនាង និង ដើមមន Silk production
អ្នកស្រុកនេះមិនចេះចិញ្ចឹមដង្កូវនាងទេ ទាំងដើមមនក៏គ្មានដាំដែរ ។ ស្រីៗ មិនចេះប៉ាក់ជុល និងដេរប៉ះឡើយ ។ គេចេះត្បាញសំពត់ តែមិនចេះរវៃអំបោះទេ គេយកដៃត្រកួញសរសៃកប្បាសឲ្យកើតជាអំបោះ ហើយគេយកមកត្បាញមិនបាច់មានកីទេ ។ គេចងសរសៃអំបោះម្ខាងជាប់នឹងចង្កេះគេ (?) ហើយគេត្បាញចុងម្ខាងទៀតដោយមានត្រល់ជាបំពង់ឫស្សី ។ ប៉ុន្មានឆ្នាំក្រោយមកនេះមានពួកសៀមចូលមកនៅ គេក៏ដាំមនចិញ្ចឹមនាងធ្វើសូត្រដោយយកពូជមកពីស្រុកសៀម ។ នៅស្រុកនេះគ្មានដើមធ្មៃទេមានតែដើមក្រចៅ ។ ជនជាតិសៀមចេះដេរប៉ាក់ចំណាប់ បើសំពត់អ្នកស្រុកនេះរហែក គេយកមកពឹងស្រីសៀមឲ្យដេរប៉ះឲ្យ ។
៣០. អំពីប្រដាប់ប្រើប្រាស់ Utensils
អ្នកស្រុកធម្មតាមានផ្ទះនៅហើយតែគ្មានតុកៅអី ចានដែក ឬថាំងជាដើមប្រើទេ គេប្រើឆ្នាំងដីសម្រាប់ដណ្ដាំបាយ ហើយឆ្នាំងមួយទៀតសម្រាប់ស្ល ។ គេយកថ្ម ៣ដុំ តម្កល់ធ្វើជាជើងក្រាន និងយកត្រឡោកដូងធ្វើជាវែក ។ គេប្រើចានទាបមកពីស្រុកចិនសម្រាប់ដាក់បាយ ឯសម្លគេដាក់នឹងកន្ទោងស្លឹកឈើដែលគេខ្ទាស់មិនលេចទឹកទេ (?) ។ គេយកស្លឹកក្រចាប់ធ្វើជាស្លាបព្រាដួសសម្លបញ្ចូលមាត់ កាលណាប្រើរួចគេបោះចោលទៅ ។ ម្ហូបថ្វាយព្រះថ្វាយទេវតា ក៏គេដាក់នឹងស្លឹកដូច្នេះដែរ ។ គេយកគ្រឿងដែលធ្វើពីស្ពាន់.ស.ដែលដាក់ទឹកនៅក្បែរខ្លួន សម្រាប់ជ្រលក់ដៃកុំឲ្យជាប់បាយនិងដៃ ព្រោះគេបរិភោគដោយផ្ទាល់និងដៃ បើគ្មានទឹកផ្សើមដៃមិនបានឡើយ ។ គេប្រើផ្ដិលសំរឹទ្ធសម្រាប់ចាក់ស្រាផឹក ចំណែកអ្នកក្រប្រើផ្ដិលដែលធ្វើអំពីដី រីឯពួកមន្ត្រីគេប្រើផ្ដិលធ្វើពីប្រាក់ ឬជាមាសផងក៏មាន ។ បើក្នុងឱកាសបុណ្យធំៗ ដូចជាបុណ្យជាតិវិញ គេប្រើប្រដាប់ទាំងនេះ ធ្វើសុទ្ធតែពីមាសទាំងអស់ ហើយមានរបៀបផ្សេងពិសេសទៀតផង ។ នៅនឹងដី គេក្រាលកន្ទេលមកពីស្រុកម៉េងជីវ (ស្រុកចិន) ឬមួយក្រាលស្បែកខ្លាធំ ខ្លារខិន ស្បែកប្រើស រមាំង ពុំនោះទេគេប្រើកន្ទេលផ្ដៅ ។ នៅពេលជិតៗ នេះ គេទើបនឹងចេះប្រើតុទាបៗ មានកម្ពស់ប្រហែលមួយហត្ថ ។ សម្រាប់កន្លែងគេដេក គេប្រើកន្ទេលឫស្សីតែឥឡូវនេះមានខ្លះប្រើគ្រែទាបៗ ខ្លះដែរហើយ ដែលជាគ្រែធ្វើមកពីស្រុកចិន ។ ម្ហូបចំណីគេគ្របដោយសំពត់ ឯនៅក្នុងវាំងគេប្រើសំពត់ព្រែប៉ាក់ឌិន ឬខ្សែសយ ដែលបានមកពីពួកឈ្មួញសំពៅប្រទេសក្រៅនាំយកមកថ្វាយ ។ ដើម្បីស្រិតអង្ករ គេមិនប្រើត្បាល់កិនទេ គេប្រើត្បាល់បុកទៅវិញ ។
៣១. អំពីរទេះ និងអង្រឹងស្នែង Carts and palanquins
ការធ្វើអង្រឹងស្នែង គេយកឈើមួយដើមដែលកោងចំកណ្ដាលអ៊ែនចុះក្រោម ចុងសងខាង.ង.ឡើងលើ ហើយនៅចុងនោះគេឆ្លាក់ជាក្បាច់ផ្កាភ្ញី និងមានស្រោបមាស ឬប្រាក់ពីក្រៅឈើនោះផង គេហៅថា អង្រឹងដងមាស ឬដងប្រាក់សម្រាប់តាមលំដាប់ថ្នាក់ ។ ចម្ងាយពីចុងដងប្រហែលមួយហត្ថ គេវាយដែកធ្វើជាស្រយូវម្ខាង១ ហើយគេយកសំពត់មួយផ្ទាំងយ៉ាងធំ ហើយក្រាស់មកបត់ធ្វើជាត្រចៀកសម្រាប់ស៊កខ្សែភ្ជាប់ទៅនិងស្រយូវដែកនោះ ។ អ្នកជិះគេអង្គុយលើសំពត់នោះ ដៃកាន់ជាយសំពត់ផង ហើយឲ្យមនុស្ស ២នាក់ជានាក់សែង ។ នៅក្បែរអង្រឹងស្នែងតែងតែមានប្រដាប់មួយទៀតមានសណ្ឋានដូចដំបូលទូកតែធំជាង ក៏មានបិទបាំងដោយសំពត់ព្រែ ៥ពណ៌ ហើយដោយមានមនុស្ស ៤នាក់សែង និងមានមនុស្សដើរតាមហែពីក្រោយផង ។ បើធ្វើដំណើរទៅឆ្ងាយ គេអាចជិះដំរី និងសេះព្រមទាំងប្រើរទេះដែរ ។ រទេះនៅស្រុកនេះ ក៏មានលក្ខណៈដូចរទេះស្រុកឯទៀតដែរ តែគេជិះសេះឥតមានកែបទេ ឯដំរីក៏គ្មានប្រដាប់សម្រាប់អង្គុយដែរ ។
***
អង្ករ ពីដើមគេហៅ រង្ករ ។
ចេនភូ = ចន្ទបូរ ឬ ចន្ទបុរី ។ ប៉ាកាង = បាកាន ។
តាមមើលទៅ ដើមនេះគួរជា ដើមអំពិល ព្រោះគេប្រើស្លឹកក៏បាន ផ្លែក៏បាន។
៣២. អំពីទូក និងច្រវា Boats
អំពីទូកធំៗ សុទ្ធតែធ្វើឡើងដោយយកឈើរឹងៗ មកចាំងជាបន្ទះក្ដារសិន រួចទើបវាយផ្ដុំឡើងជាទូក ។ មេជាងឥតមានប្រើរណាទេ គេប្រើតែដឹងហើយ និងដែកខួងដែលជាហេតុនាំអោយខាតឈើ និងកម្លាំងច្រើនណាស់ ។ នៅពេលដែលគេចង់កាត់ឈើជាកំណាត់ៗ គេតែងយកដែកខួងមកខួងទម្លុះផ្ដាច់តែម្ដង ទោះជាធ្វើផ្ទះក៏ធ្វើរបៀបគ្នានេះដែរ ។ គេមានប្រើដែកគោលវាយធ្វើទូកដែរ ។ គេយកស្លឹកឡេង (ក្រចាប់) មកប្រក់ធ្វើដំបូល ដោយយកដើមស្លាមកពុះជាបន្ទះកៀបសង្កត់ស្លឹកនោះផង។ ទូករបៀបនេះគេហៅថា ស៊ីនណា ។ គេបិទពរទូកដោយជ័រឈើ ខ្លាញ់ត្រី លាយនឹងកំបោរ ។ ចំណែកទូកតូចវិញ គេលុងធ្វើពីឈើមួយដើមធំ ។ គេយកភ្លើងដុតរោលឲ្យទន់សាច់ឈើ ទើបទល់បំប៉ោងពង្រីកពោះទូកឲ្យធំក្បាល កន្សៃស្រួច ឥតមានប្រើដំបូលទេ តែដាក់បានមនុស្សច្រើននាក់ណាស់ដែរ ។ ទូករបៀបនេះហៅថា កុយឡាំង ។
៣៣. អំពីខែត្រ Prefectures
ខែត្រមានទាំងអស់ជាង៩០ គឺ ខែត្រចេងពួ (ចន្ទបូរ) ឆាណាំ (ឆ្នាំង) ប៉ាកាង (បាកាន) មុងលាង ប៉ួចស៊ី ផូវមួយ ទីហួង បាក់លុតប៉ោ ណៃកាខាំង ប៉ួចស៊ីលី ជាដើម ។ ក្រៅពីនេះខ្ញុំមិនចាំឈ្មោះទេ ។ ខែត្រនិមួយៗ សុទ្ធតែមានមន្រ្ដីកាន់កាប់ ហើយមានធ្វើបន្ទាយឈើជារបាំងផង ។
៣៤. អំពីស្រុកភូមិVillages
នៅក្នុងភូមិនិមួយៗ ជួនមានវត្ត ជួនមានប្រាសាទ ហើយមានមន្ត្រីម្នាក់នៅត្រួតត្រាយ៉ាងហ្មត់ចត់ ។ មន្ត្រីនោះគេហៅថា មួយស៊ី ។ នៅតាមផ្លូវធំៗ តែងមានសាលាមួយសម្រាប់ឈប់សម្រាក គេហៅថា ស៊ិមប៉ាក់ ។ ប៉ុន្តែនៅពេលថ្មីៗ នេះមានកើតចម្បាំងជាមួយនឹងប្រទេសសៀម ភូមិទាំងនេះក៏ប្រែក្លាយទៅជាដីវាលទៅវិញ ។
៣៥. អំពីប្រមាត់ប្រមង់ Taking gall
កាលពីមុននេះ តែដល់ខែទី៨ គេតែងធ្វើការចាប់មនុស្សយកប្រមាត់ពីព្រោះស្ដេចចាម្ប ក្នុងមួយឆ្នាំគេសុំយកប្រមាត់ ១ថូដែលមានចំនួនរាប់ពាន់ ។ នៅក្នុងពេលយប់ គេចាត់ពួកអ្នកយកប្រមាត់ (ប្រមាត់ប្រមង់?) ដើរទៅតាមផ្លូវនានាក្នុងទីក្រុង និងក្នុងភូមិ ។ បើប្រទះមនុស្សណាដើរក្នុងពេលយប់ស្ងាត់នោះ គេចាប់យកខ្សែចងក្បាលឲ្យជាប់ហើយយកកូនកាំបិតចាក់ក្រោមក្លៀកខាងស្ដាំខ្វះយកប្រមាត់ដាក់ក្នុងថូ លុះត្រាតែបានពេញចំនួនទើបគេយកទៅថ្វាយស្ដេចក្រុងចាម្ប ។ ប៉ុន្តែគេមិនយកប្រមាត់ជនជាតិចិនទេ ។ ពីព្រោះមានកាលមួយឆ្នាំនោះ គេយកប្រមាត់របស់ចិនមួយទៅលាយនិងគេក៏បណ្ដាលឲ្យស្អុយរលួយខូចប្រមាត់នៅក្នុងថូលែងប្រើការបានទាំងអស់ ។ ពេលក្រោយមក គេលែងមានការដើរចាប់យកប្រមាត់ទៀតហើយ ហើយគេចាត់មន្ត្រីដោយឡែកសម្រាប់មុខងារខាងយកប្រមាត់ពីពួកក្រោមអំណាចខ្លួន ដែលតាំងឲ្យនៅជាយក្រុងក្បែរទ្វារខាងជើង។
៣៦. អំពីរឿងចម្លែកA strange affair
នៅក្នុងកំពែងនាទិសខាងកើត មានអ្នកព្រៃម្នាក់នោះរួមរ័កជាមួយប្អូនស្រីឯងបង្កើត ក៏ស្រាប់តែជាប់ស្បែកសាច់គ្នាបេះមិនចេញរហូតគ្រប់៣ថ្ងៃ ឥតមានស៊ីចុកអ្វីសោះក៏ស្លាប់បង់ជីវិតទៅ ។ អ្នកស្រុកខ្ញុំម្នាក់សែ ស៊ី គេបានរស់នៅស្រុកនេះរវាង ៣៥ឆ្នាំ គេថា គេបានឃើញរឿងនេះច្បាស់ពិត ២លើក ហើយគេថាបានជាសក្ដិសិទ្ធិដូច្នេះ ព្រោះបារមីព្រះរបស់ស្រុកនេះខ្លាំងពូកែណាស់ ។
៣៧. អំពីការងូតទឹក Bathing
ប្រទេសនេះក្ដៅខ្លាំងណាស់ ក្នុងមួយថ្ងៃៗ បើមិនងូតទឹកច្រើនលើកទេ គឺច្បាស់ជាអត់ទ្រាំមិនបានឡើយ ទោះបីនៅពេលយប់ក៏ជៀសមិនរួចពីការងូតទឹកម្ដង ឬ២ដងដែរ ។ គេគ្មានបន្ទប់ទឹក គ្មានចានដែក គ្មានប៉ោតទេ ។ ក្នុងផ្ទះមួយតោងមានស្រះមួយ បើពុំនោះទេ គេព្រួតគ្នា ២ -៣ ផ្ទះទៅងូតទឹកស្រះមួយដោយលែងខ្លួនចោល ឥតគិតពីរឿងខ្មាសគ្នាស្រីប្រុសទេ ។ ប៉ុន្តែបើឪពុកម្ដាយចាស់ គាត់ទៅដល់ស្រះមុន ក្មេងស្រីប្រុសមិនហ៊ានទៅជិតទេ ប្រសិនបើក្មេងកំពុងតែងូតទឹកស្រះនោះមុនវិញ ក៏ចាស់ទុំនោះនាំគ្នាគេចចេញដែរ ។ មនុស្សមានវ័យស្របាលគ្នាឥតគិតអៀនខ្មាសគ្នាឡើយ ។ គេយកតែដៃឆ្វេងបិទបាំងកេរខ្មាសរបស់ខ្លួន ហើយដើរចុះក្នុងទឹកទៅ ។ ជួនកាលក្នុងរយៈ ៣ – ៤ថ្ងៃ ឬ ៥-៦ថ្ងៃម្ដង ពួកស្រីៗ ទីក្រុង ១ក្រុមមានគ្នា ៣ - ៤នាក់ នាំគ្នាចេញទៅមុជទឹកទន្លេខាងក្រៅកំពែងក្រុង ។ នៅពេលដែលទៅដល់ទន្លេនោះ គេដោះសំពត់ដែលវ័ណ្ឌខ្លួនចេញ ដើរចុះទៅក្នុងទឹកហើយទៅជួបជុំគ្នានៅក្នុងទន្លេនោះរាប់ពាន់នាក់ ។ សូម្បីតែពួកស្រីៗ ដែលមានត្រកូលខ្ពង់ខ្ពស់ក៏ដូច្នេះ ដែរ។ គេឥតមានខ្មាសអ្វីទេ ចាប់តាំងពីក្បាលដល់ចុងជើងមើលគ្នាឃើញទាំងអស់ ។
នៅមាត់ទន្លេក្រៅទីក្រុងនោះ រាល់ថ្ងៃតែងតែមានជនជាតិចិននៅទំនេរ ហើយលួចនាំគ្នាទៅចាំមើលលេងតាមគំនិតខិលខូច ហើយឮថាគេលួចឆ្លៀតពេលនៅក្នុងទឹកនោះផង ។ ទឹកនោះនៅក្ដៅអ៊ុនៗ ជានិច្ច លុះត្រាដល់ពេលយប់យាម៤ ទើបត្រជាក់ លុះដល់ព្រឹកថ្ងៃរះឡើងក៏ក្ដៅអ៊ុនៗ ឡើងវិញទៀត ។
៣៨. ការចូលជ្រកនៅ (អន្តោប្រវេសន៍) Living abroad
ពួកជនជាតិចិនដែលជាអ្នកឈ្មួញដើរសំពៅ កាលមកដល់ស្រុកនេះក៏ពេញចិត្តគេខ្លាំងណាស់ព្រោះស្រុកនេះមិនបាច់ប្រើសំលៀកបំពាក់ច្រើន ហើយអង្ករគេក៏ស្រួលរក ប្រពន្ធក៏ស្រួលរកបាន ឯផ្ទះសំបែងក៏ងាយធ្វើ គ្រឿងប្រើប្រាស់ក៏ងាយរក ការលក់ដូរក៏ធូរងាយ ម៉្លោះហើយបានជាមានអ្នកចូលពីស្រុកក្រៅ មករស់នៅស្រុកនេះច្រើនណាស់ ។
៣៩. អំពីកងទ័ព The army
កងទ័ពធ្វើដំណើរដោយលែងខ្លួនឥតអាវ ។ ដៃស្ដាំគេកាន់លំពែង ដៃឆ្វេងកាន់ខែលគ្មានប្រើធ្នូនិងព្រួញទេ កាំភ្លើងធំ ឬអាវក្រោះក៏គ្មានដែរ ។ តាមឮគេថា កាលកើតចម្បាំងនិងជាតិសៀម គេនាំគ្នាកេណ្ឌអ្នកស្រុកទៅវាយដោយកម្លាំងតែម្ដង ពុំមានប្រើល្បិចកលឧបាយអ្វីឡើយ ។
៤០. អំពីការយាងចេញនៃមហាក្សត្រ The king in and out of the palace
ខ្ញុំបានឮគេនិយាយថា ស្ដេចអង្គមុនៗ មិនដែលយាងចេញទៅណាទេព្រោះខ្លាចមានរឿងហេតុ ។ ស្ដេចអង្គថ្មីនេះត្រូវជាសុណិសាស្ដេចមុន ។ កាលពីដើម លោកមានឋានៈជាមេទ័ព ។ បិតាក្មេកនោះសព្វព្រះទ័យនិងបុត្រីព្រះអង្គណាស់បានជាកូនស្រីនេះ លួចយកព្រះខ័នមាសបានហើយយកទៅឲ្យប្ដីរបស់ព្រះនាង ។ បុត្រាបង្កើតក៏មិនបានទទួលរាជស្នងបិតា ក៏លើកគ្នាទៅដណ្ដើមរាជ តែត្រូវស្ដេចថ្មីជ្រាបការទាន់ចាប់បាននាំយកមកកាត់ម្រាមជើង ហើយយកទៅដាក់គុកងងឹត ។ ស្ដេចថ្មីនេះមានពាក់អាវក្រោះដែក ទោះបីគេប្រើកាំបិត ឬព្រួញក៏មិនអាចមុតបានដែរ ។ ដូច្នេះហើយ ទើបព្រះអង្គហ៊ានយាងចេញក្រៅ ។ ខ្ញុំបានទៅនៅទីនោះជាងមួយឆ្នាំ បានឃើញព្រះអង្គយាងចេញមក ៤-៥ដង ។ ការយាងចេញមកម្ដងណាតែងមានទ័ពនៅការពារពីខាងមុខ មានអ្នកកាន់ទង់ជ័យ និងមានតន្ត្រីនៅខាងក្រោយ ។ ស្រីស្នំ ៤-៥នាក់ស្លៀកសំពត់ផ្កា សៀតផ្កានៅសក់ក្បាល ដៃកាន់ទៀនធំដើរជាក្រុមៗ ។ ទោះបីនៅពេលថ្ងៃភ្លឺក្រឡែតក្ដី ក៏គេអុជទៀនដែរ ។ នៅក្នុងចំណោមស្រីស្នំទាំងនោះ មានខ្លះកាន់គ្រឿងមានដូចជា ភាជន៍មាស និងគ្រឿងបិទបាំងជាដើមផ្សេងៗ ពីគ្នា មិនដឹងជាគេយកទៅប្រើការអ្វីខ្លះឡើយ ។ នៅមានស្រីស្នំខ្លះទៀត កាន់ស្ន លំពែង ខែល ជាទ័ពនៅខាងក្នុងមួយក្រុមទៀតផង មានរទេះទឹមពពែ និងរទេះទឹមសេះដែលមានតាក់តែងដោយគ្រឿងមាសបរដង្ហែដែរ ។
ពួកនាម៉ឺនសព្វមុខមន្ត្រី និងពួកញាតិវង្សសុទ្ធតែជិះដំរីនៅខាងមុខ បើមើលពីចម្ងាយទៅឃើញសុទ្ធតែក្លស់ពណ៌ក្រហមឥតគណនា ។ បន្ទាប់មកទើបដល់ព្រះមហេសីធំតូច តាមលំដាប់ថ្នាក់ ជិះអង្រឹងស្នែង ជិះរទេះសេះ ឬជិះដំរីដ៏មានក្លស់ បើកបាំងមិនតិចជាងមួយរយទេ ។ បន្ទាប់ទៀតទើបដល់ព្រះរាជាព្រះទ្រង់ឈរនៅលើខ្នងដំរី ព្រះហស្តកាន់ព្រះខ័នទិព្វ ។ ភ្លុកដំរី ព្រះទីន័ងសឹងមានពាក់ចង្កំមាស ។ មានក្លស់.ស. (ស្វេតច្ឆត្រ) ចំនួន២០ ដ៏មានស៊ែមមាសបើកបាំងជុំព្រះអង្គដែលសុទ្ធតែជាក្លស់ដងមាស នៅជុំវិញព្រះអង្គមានទ័ពដំរីប្រដាប់ដោយអាវុធជាគ្រឿងការពារ ។ បើប្រសិនជាស្ដេចយាងទៅណាជិតៗ ទេ ទ្រង់គង់លើគ្រែស្នែង (ព្រះវ) ហើយអ្នកសែងសុទ្ធតែស្រីៗ ស្នំ ។ សឹងតែរាល់ដង កាលណាស្ដេចយាងចេញដំណើរតែងមានរូបស្តូបតូចមួយ ហើយពីមុខនេះមានព្រះពុទ្ធរូបមាសមួយអង្គផងសែងពីមុខព្រះរាជា ។ បណ្ដាជនដែលនៅតាមដងផ្លូវត្រូវសំពះលុតជង្គង់ក្រាបក្បាលដល់ដី ដែលគេហៅថា សំប៉ា (សំពះ?) បើពុំដូច្នោះទេនិងត្រូវគេចោទថា មើលងាយព្រះចេស្ដា ហើយនិងត្រូវគេចាប់យកទៅឃុំចោលឥតដោះលែងឡើយ ។
ក្នុងមួយថ្ងៃព្រះរាជាទ្រង់កិច្ចការរដ្ឋ ២លើក គឺទទួលសវនាការពីរដ្ឋមន្ត្រី និងរាស្ត្រ ប៉ុន្តែគ្មានបញ្ជីកត់កំណត់ចំនួនមនុស្សនិងកិច្ចការនោះទេ ។ បើមន្ត្រី ឬរាស្ត្រណាចង់ចូលគាល់ត្រូវតែចូលទៅអង្គុយបត់ជើងផ្ទាល់នឹងដីរង់ចាំជាមុន ។ មួយសន្ទុះ ក្រោយមកទើបគេឮសូរសំឡេងតន្ត្រីរងំខាងក្នុង ។ អ្នកនៅខាងក្រៅផ្លុំស័ង្ខតបទៅវិញ ។ ខ្ញុំឮគេថា គេប្រើតែទីនាំងគ្រែស្នែងមាស (ព្រះវមាស) ទេ បើគ្រាន់តែយាងជិតៗ ។ បន្ទាប់មកគេឃើញស្រីស្នំពីរនាក់រូតវាំងននព្រះវនោះឡើង ក៏លេចឃើញស្ដេចគង់ឈរកាន់ព្រះខ័ន នៅក្នុងស៊ុមមាសជាទីព្រះទែនគង់ប្រថាប់ ។ ពេលនោះ ទាំងមន្ត្រីទាំងរាស្ត្រសុទ្ធតែអោនក្បាលលើកដៃសំពះ លុះត្រាតែផុតសំឡេងស័ង្ខដែលជាសញ្ញាឲ្យងើបមុខឡើង ទើបហ៊ានងើបព្រមគ្នា ។ ស្ដេចក៏គង់ប្រថាប់ដែរ ។ ព្រះទែននោះក្រាលដោយស្បែកសត្វសិង្ហ ដែលជាកេរ្តិ៍ដំណមកច្រើនស្ដេចហើយ ។ លុះទ្រង់ប្រស្រ័យការចប់ហើយ ស្ដេចយាងចូលវិញដោយមានស្រីស្នំ ២នាក់រូតរនាំងបិទដូចដើម អ្នកទាំងអស់គ្នាក៏ក្រោកឈរហើយអែបៗ ខ្លួនទៅកៀនរៀងខ្លួនទៅ ។ ពិតមែនតែស្រុកនេះ មិនសូវស៊ីវិល័យ តែគេស្គាល់ច្បាប់ទម្លាប់គោរពព្រះមហាក្សត្រ ។
***
រឿងនេះមកពី លោក ជីវ តាក្វាន់ មិនបានឃើញ និងស៊ើបព័ត៌មានទេ ព្រោះតាមឯកសារជាច្រើនណាស់ថា ខ្មែរចេះរៀបចំទ័ពត្រឹមត្រូវ មានសស្ត្រាវុធ និងក្បួនយុទ្ធសាស្ត្រផង។
ស្ដេចអង្គនេះ លោក Adémare Leclère សរសេរក្នុង Histoire du Cambodge ថា : ក្នុងចន្លោះពេលនោះ មានស្ដេចសោយរាជ្យជាច្រើនអង្គមិនប្រាកដនាម តែគេសំគាល់បានមួយតាមសិលាចារឹក គឺ ស្ដេចជយបរមេស្វរៈ (ព្រះបាទឥន្រ្ទវម៌ទី៣) ដែលសោយរាជ្យក្នុងចន្លោះឆ្នាំ ១២៥០ – ១៣០០នេះ ។ **
** សុំបញ្ជាក់ផងដែលថា តាមសៀវភៅប្រវត្តិសាស្ត្រដែលសិក្សានៅមហាវិទ្យាល័យមនុស្សសាស្ត្រ និងសង្គមសាស្ត្រ (ភូមិន្ទ II) បច្ចុប្បន្ន ស្ដេចដែលសោយរាជ្យនៅអង្គរកំឡុងពេលដែល លោក ជីវ តាក្វាន់ មកស្នាក់នៅនោះ គឺ ស្ដេចស្រីន្ទ្រវម៌ (១២៩៦-១៣០៨) ដែលជាបុត្រសុណិសារបស់ ស្ដេចជ័យវម៌ទី៨ (១២៤៣-១២៩៥) ។ ឯស្ដេចដែលមាននាមបច្ឆាមរណៈ ជយវម៌បរមេស្វរៈ (ជយបរមេស្វរៈ) នោះ គឺ ស្ដេចជ័យវម៌ទី៩ (១៣២៧-១៣៣៩) ដែលគេកំណត់ថាជាស្ដេចចុងក្រោយនៃសម័យអង្គរ ។ អានបន្ថែម ព្រះរាជាខ្មែរសម័យអង្គរ (ពីព្រះរាជាទី១៩ ដល់ទី២៧) ។
កំណត់ហេតុ ជីវ តាក្វាន់ ៖ ពន្យល់ពាក្យ
រឿងរ៉ាវទាំងនេះ លោកជីវ តាក់គង់ (១) បាននិពន្ធឡើងក្នុងសម័យសន្ដតិវង្ស ងន់ (២) គឺនៅស្រុក វ៉េងតា (៣) ហើ យក្រោយមកលោកហ្កូវគង់ បានកែសំរួលក្នុងរវាង រាជសន្តតិវង្ស ម៉េង (៤) ក្នុងស្រុកសេងអាន (៥) ។
• ១ = នេះតាមសំលេងចិនទាជីវ បើអានតាមសំលេងចិនប៉េកាំង : ចូវតាក្វាន់ តែយើងធ្លាប់មកថា ជីវតាក្វាន់ៗ ។
• ២ = សន្តតវង្សងន់នេះ មានស្ដេចច្រើនអង្គ តែនេះក្នុង គ.ស. ១២៩៥ គឺត្រូវលើស្ដេចឈ្មោះ ងន់ សេងចុង នាមសំរាប់រាជវង្ស ងន់ចេង ។
• ៣ = ស្រុកវេងតា នៅក្នុងខេត្ដជាក់កាង (ចិនខាងត្បូង) ។
• ៤ = សន្តតិវង្សម៉េង ចូលមកក្នុងសតវត្សទី ១៣ – ១៤ នៃគ.ស. ។
• ៥ = នៅក្នុងខេត្ដហោណាំ (ហូណាន់) ។
សេចក្ដីអធិប្បាយទាំងស្រុងមានដូចតទៅ ៖
ចេនឡា ឬ ចាមឡា អ្នកប្រទេសហៅខ្លួនឯងថា «កាន់ផៃចឺ» តាមកំណត់ខ្លះរបស់ពួកបស្ចឹមប្រទេស បានហៅថាកាំ ពូចឺ ដែលមានសំលេងស្រដៀងនឹង «កាំពួចេ» ដែរ ។ ខ្ញុំចាប់ធ្វើដំណើរចេញពីស្រុក «អ៊ូជីវ» ទៅដល់សមុទ្រ «កាវជីវ» ក៏បានទៅដល់ទីក្រុងចាម្ប បន្ដដំណើរបណ្តោយខ្យល់ចេញពីក្រុងចាម្ប ទៅអស់រយៈពេលកន្លះខែទៀត ក៏បានទៅដល់ស្រុក ចេញផូវ (ជម្ពូ?) ដែលជាព្រំដែននៃប្រទេសនេះ ។ លុះចេញពីចេងផូវទៅទៀត ឆ្លងសមុទ្រ ឃុនលុន ក៏ទៅដល់មាត់ពាម គឺបែកចេញពីមាត់សមុទ្រទៅជាដៃទន្លេច្រើនច្រកណាស់ ។ ក្នុងបណ្តាច្រកទាំងនោះ មានតែច្រកទី៤ទេ ទើបអាចចូលទៅបាន ក្រៅពីនេះគេដឹងថា មានទឹករាក់ណាស់ នាវាធំៗមិនអាចធ្វើដំណើរបានឡើយ ត្រង់ពាមមានច្រកនោះ ឃើញមានព្រៃទ្រុប ហើយក្រៅពីនេះមានវាលខ្សាច់ពណ៌លឿង និងមានដើមបបួសនិងអំពៅព្រៃ ដុះបែកផ្កាសសំព្រួស ម្ល៉ោះហើយ អ្នកដំណើរពិបាកចំណាំច្រកចូលទៅណាស់ ។
ចូលផុតពីមាត់ពាម ធ្វើដំណើរប្រមាណកន្លះខែទៀត ទើបបានទៅដល់ស្រុកមួយឈ្មោះ ឆេនាំ ( ឆ្នាំ ង ? ) ដែលជាខេ ត្ដមួយនៃប្រទេសនេះ។ លុះធ្វើដំណើរពីឆេ នាំបណ្តោយតាមទឹកហូរទៅជើង អស់ពេល ១០ ថ្ងៃទៀត កាត់ភូមិ ពូ លូវឈឹង (ប្រែថាភូមិកណ្តាលផ្លូវ) ហ៊ុតឈឹង (ភូមិព្រះពុទ្ធ) (១) ឆ្លងកាត់សមុទ្រទឹកសាប (២) ទៅទៀត ទើបបានដល់ ទីក្រុង កាងពាងឈូ ( កំពែងជូរ ? ) ។ ក្នុងនេះ មានទំហំ ៥០ លី (១ លីប្រវែង ១.៨០០ ហត្ថ ) បើតាមសៀភៅពួកប ស្ចឹមប្រទេសសរសេរថា ប្រទេសនេះ មានទំហំដី៧.០០០លី និងមានព្រំប្រទល់ ខាងជើងទល់នឹងក្រុងចំប៉ា គឺត្រូវ ធ្វើដំណើរ អស់ពេលកន្លះខែ ខាងនិរតីនៅឃ្លាតពីស្រុកសៀមចំងាយផ្លូវកន្លះខែដែរ នៅខាងត្បូងឃ្លាតពីទីក្រុង «ហួងអ៊ូ» ចំងាយផ្លូវ១០ថ្ងៃ អែខាងកើតប្រទេសនេះគឺមហាសមុទ្រ ហើយដែលប្រទេសមួយធ្លាប់ទាក់ទង ខាង សេដ្ឋកិច្ចជាមួយ ស្រុកយើងតាំងពីដើមរៀងមកផង។ ១ = លោក ប៉េលីយោត Pelliot សង្ស័យថា ពោធិសាត់ តែពិតគឺ ភូមិព្រៃភព ព្រោះជាពាក្យសំគាល់នាមព្រះពុទ្ធ ដែរ។ ២ = ពាក្យ ទលេបាលី ប្រែថាសមុទ្ធ សព្វថ្ងៃក្លាយជា ទន្លេសាបវិញ ។
នៅគ្រាដែលប្រទេសចិន (ក្នុងរាជ្យសន្ដិវង្សម៉ុងហ្គោល) បានត្រួត្រាលើមហាសមុទ្រក្នុងទ្វីបលោកហើយ លោក ថមពល (មេទ័ពធំ) ឈ្មោះ ចុន តូវ ដែលនៅឈរប្រចាំការត្រួតត្រាទីក្រុងចាមបានចាត់ មន្ដ្រីពីរនាក់គឺ លោក ហ៊ូ ប៉េក ហូវ អ្នកមានប៉ានមាស១ និងលោក ឆាយ ហូវ អោយទៅកាន់ប្រទេសចេនលា តែត្រូវប្រទេសនេះចាប់ឃុំ ទុកមិនអោយមកវិញ។ លុះមកដល់រជ្ជកាលស្ដេច ងន់ ចេង (គ.ស.១២៩២) ខែទី៦ ព្រះរាជាអង្គនេះ ទ្រង់ចាត់បេ សកម្មទូតមួយមកប្រទេសចេនលា ហើយពេលនោះ ខ្លួនខ្ញុំក៏ត្រូវចាត់មកជាមួយដែរ។ គឺនៅក្នុងខែទី ២នៃឆ្នាំបន្ទា ប់មក យើងបានចាកចេញពីស្រុក ម៉េងជីវ នោះមកទៀត។ លុះថ្ងៃ១៥ ខែទី៣ ទើបដល់ទីក្រុងចាម នៅកន្ដាលផ្លូវ ជួបនឹងខ្យល់បក់បញ្ច្រាសពីមុខមកវិញ ដែលជាហេតុនាំអោយមានការ រអាក់រអួលក្នុងដំណើរ។ ដល់មកខែ ៧ដែ លជាសរទរដូវ ទើបបានមកដល់ប្រទេសនេះ ព្រមចំនុចចុះចូលទៅ(១)។
១ = ត្រង់នេះ តាមសេចក្ដីប្រែលោក ប៉េលីយោត មិនលឺថា ព្រមចំនុចចូលទេ តែនេះប្រែតាមប្រយោគចិន អក្សរ ដូច្នេះន័យនេះបានត្រឹមតែថាគេព្រមរាក់ទាក់ទទួលបេសកជនប៉ុណ្ណោះ ។
លុះដល់មករជ្ជកាលស្ដេច តាយ តេក (គ.ស. ១២៩៧) ខែទី៦ ខ្ញុំជិះនាវាត្រលប់មកវិញ ហើយដល់ថ្ងៃ ១២ ខែ ៨ ទើបនាវាចូលចត ដល់កំពង់ផែស្រុកស៊ីម៉េង។
ចំពោះរឿងប្រពៃណី និង កិច្ចការនៃប្រទេសចេនលានេះខ្ញុំមិនបានដឹងល្អិតល្អន់អស់សេចក្ដីសព្វគ្រប់មែន តែខ្ញុំ បានដឹងដោយត្រួសៗអាចនឹងជំរាបបានដែរ។
បរិវេណនៃក្រុង
បរិវេណនៃក្រុងនេះ មានទំហំ ២០លី មានទ្វារ ៥។ ទ្វារទាំងនោះសុទ្ធតែសាងកំរាស់ជាពីរជាន់ក្នុងក្រៅ គឺនៅ ទិសខាងកើតមានទ្វារពីរ។ ក្រៅពីនេះ ក្នុងមួយទិស មានទ្វារតែមួយទេ។ នៅក្រៅកំពែងក្រុង សុទ្ធតែមានប្រលា យទឹកធំៗ ពីក្រៅប្រលាយនោះមានផ្លូវដើរទៅកាន់ស្ពានធំៗ ហើយនៅសងខាងស្ពាននិមួយៗមានទេវរូបថ្ម ៥៤ ដូចជាមេទ័ពថ្មដ៏ធំៗដូច្នេះដែរ។ រូបទាំងនោះដូចៗគ្នានៅតាមច្រកទាំងប្រាំ។ បង្កាន់ដៃស្ពានទាំងនេះគេធ្វើអំពីថ្ម ហើយមានឆ្លាក់រូប ពស់ដ៏ធំ (១) ដែលមានក្បាល៩ អែរូបថ្មទាំង ៥៤នោះ សុទ្ធតែយកដៃចាប់ទាញពស់នេះអែង ហាក់ដូចជាមិនចង់អោយស្ទុះទៅរួច។ នៅខាង លើខ្លោងទ្វារ មានពុទ្ធរូបថ្មប្រាំអង្គបែរភ័ក្ដ្រទៅទិសខាងលិច ហើ យមួយអង្គដែលស្ថិតនៅចំកន្ដាលគេមានទឹកមាសល្អស្រស់ផង។ នៅសងខាងទ្វារ មានឆ្លាក់រូបដំរីថ្មទៀត។ ១ = ពស់នេះ បើតាមខ្មែរគឺជានាគ។ ជីវ តាក្វាន់ ធ្លាប់ស្គាល់នាគចិន មានរូបផ្សេង បានជាហៅនាគខ្មែរថាពស់ ។
កំពែងទីក្រុង គេធ្វើពីថ្មទាំងអស់ មានកំពស់ ២០ ហត្ថតំរៀបថ្មយ៉ាងជិត ហើយមាំណាស់។ នៅពីលើគ្មានស្មៅដុះ ឡើយ តែនៅ ចន្លោះមួយដុំៗមានដាំដើមជ្រៃ។ អែផ្ទៃក្នុងនៃកំពែងដែលមានចន្លោះពីគ្នាដល់ទៅ ១០០ ហត្ថនោះ ស្ថិតនៅជាដីជំរាល បីដូចជាជំរាលនៃភ្នំ រលីងស្អាតណាស់ ។ លើកំពែងដែលមានផ្ទៃជាជំរាលនោះ មានទ្វារធំៗ ដែលបិទជិតនៅពេលយប់ ហើយបើកចំហរនៅពេលថ្ងៃតាំងពីព្រលឹម និងមានអ្នកយាមប្រចាំការជានិច្ច។ សត្វ ឆ្កែគេមិនអោយចូលក្នុងទ្វារនេះទេ។ ជនណាដែលធ្លាប់មានទោសត្រូវគេកាត់ម្រាមជើង ក៏មិនអោយចូលដែរ។ កំពែងព័ទ្ធជុំវិញនោះមានជ្រុងជ្រោយល្អណាស់ ហើយនៅជ្រុងនិមួយៗសឹងមានប្រាង្គថ្មមួយខ្ពស់នៅប្រចាំគ្រប់ជ្រុង ។
នៅកន្ដាលទីក្រុងនេះ មានប្រាសាទមាសមួយ(ក) និងនៅជិតខាងនេះមានប្រាង្គប្រាសាទជាង២០ទៀត ព្រមទាំង មានបន្ទប់ថ្មចំនួនច្រើនបន្ទប់ផង ។ នៅប៉ែងខាងកើតមានស្ពានមាសមួយមានរូបតោមាស២ ស្ថិតនៅអមខាង ឆ្វេង និងខាងស្ដាំស្ពានមាស។ មានព្រះពុទ្ធរូបមាស ៨អង្គ តំកល់នៅតំរៀបគ្នាចំពីក្រោមប្រាង្គសិលា ។ នៅខាង ជើងប្រាសាទមាសចំងាយប្រមាណជាងមួយលី មានប្រាសាទស្ពាន់មួយទៀតដែលមានកំពស់ខ្ពស់ជាងប្រាសាទ មាស គួរអោយគយគន់ណាស់។ ចំពីក្រោមប្រាសាទស្ពាន់នោះ ឃើញមានបន្ទប់ថ្មប្រហែលជាដប់ដែរ។ ចេញពី នេះទៅខាងជើងថែមមួយលីទៀត គឺជាព្រះរាជដំនាក់ដែលស្ដេចគង់នៅ។ នៅក្នុងល្វែងដែលជាព្រះដំនាក់នោះ មានប្រាង្គមាសមួយទៀត។ ទំនងជាដោយហេតុនេះហើយ ដែលពួកឈ្មួញបរទេសតែងដំនាលថា ប្រទេសចេន លាថ្កុំថ្កើងរុងរឿងណាស់ ។
ក = លោកប៉េលីយោត យល់ថាប្រាសាទនេះ គឺប្រាសាទបាយ័ន ។
ចេញពីកំពែងតាមទ្វារខាងត្បូងទៅ ចំងាយប្រមាណជាជាងកន្លះលី តាមពាក្យចចាមអារាមគេនិយាយថាចេតិយ លូប៊ូន(១) សង់តែមួយយប់។ ផ្នូរសព រឺ ចេតីយ លូប៊ូន ស្ថិតនៅក្រៅកំពែងខាងត្បូងជាងកន្លះលី ហើយមានបរិវេណ ព័ទ្ធជុំវិញប្រមាណជាងដប់លី និងមានបន្ទប់ថ្មច្រើនរយទៀតផង ។ នៅស្រះខាងកើតកំពែងនគរប្រមាណ១០លី មានប្រាសាទថ្មីមួយទៀត(២) មានបរិវេណព័ទ្ធជុំវិញប្រវែង ១០០លី។ នៅក្នុងប្រាសាទនេះ មានព្រះពុទ្ធរូបមួយ អង្គទ្រង់ផ្ទុំធ្វើពីស្ពាន់ ហើយមានទឹកចេញជានិច្ចពីផ្ចិត ហូរធ្លាក់ចុះទៅក្នុងស្រះធំមួយ នៅពីខាងជើងប្រាសាទនេះ ។ នៅទិសខាងជើងកំពែងនគរចំងាយប្រមាណ ៥លី មានប្រសាទមាសរាងបួនជ្រុង(៣) និង មាន បន្ទប់ថ្មជាច្រើ នរយ ហើយនៅក្នុងនោះគេឃើញមានព្រះពុទ្ធរូបមាស រូបសិង្ហមាស រូបដំរី រូបគោ រូបសេះ និងវត្ថុដទៃទៀតធ្វើ ពីស្ពាន់ ច្រើនអិតគណនា ។
១ = តាមសេចក្ដីប្រែរបស់លោក ប៉េលីយោត ថា Lou-Pan ហើយលោកចុះសេចក្ដីយល់ថាជាប្រសាទអង្គវត្ដ។ តាមចិនលូប៊ូន ជាឈ្មោះមេជាងរចនាក្នុងរឿងព្រង ដូចខ្មែរយើងនិយាយពីពិសនុការអ្នកសាងប្រាសាទដែរ) ។ ២ = លោក ប៉េលីយោត យល់ថា ជាប្រាសាទមេបុណ្យខាងលិចដែលគាត់បន្ថែមថា ប្រហែលជាគេច្រលំ ជាទិស ខាងកើតទៅវិញ ។ ៣ =ទំនងជាប្រាសាទនាគព័ន្ធ ។
ដំនាក់លំនៅស្ថាន
ព្រះដំនាក់ ផ្ទះនាម៉ឺនមន្ដ្រី និងផ្ទះអ្នកមានទាំងអស់សុទ្ធតែបែរមុខទៅកើត។ ព្រះរាជដំនាក់ ស្ថិតនៅខាងជើងប្រា សាទមាស និង ស្ពានមាស ហើយនៅជិតមាត់ទ្វារក៏មានបន្ទាយព័ទ្ធជុំវិញប្រវែង ៥ រឺ ៦ លី ។ ក្បឿងប្រក់តួប្រាសាទ កន្ដាលធ្វើពីសំនរ ឯអគារផ្សេងទៀត សឹងប្រក់ក្បឿងធ្វើពីដីដុតពណ៌លឿង ។ សសរនិងស៊ុមទ្វារសុទ្ធតែឆ្លាក់ រឺ គូររូបរចនាផ្សេងៗ តែភាគច្រើនគឺរូបព្រះពុទ្ធ ។ ដំបូលទាំងនោះល្អមើលណាស់ ។ របៀងប្រាសាទ និង ថែវយ៉ាង វែងអាចដើរបាន ជាផ្លូវខ្វាត់ខ្វែង ហើយដំបូលនោះក៏ខ្ពស់ៗសំបើមណាស់។ ទីនេះជាកន្លែងព្រះរាជវាំងដែល ស្ដេចទ្រង់ប្រកបកិច្ចការផែនដី មានបង្អួចមាសមួយនៅខាងស្ដាំ និង ខាងធ្វេងនៃកន្លែងស្ដេចគង់ប្រថាប់ មានស សរបួនជ្រុងតំកល់កញ្ចក់តំរៀបគ្នាប្រមាណជា៤០ រឺ ៥០ បន្ទះ ដាក់ដង្ហែតាមជ្រុងបង្អួចនេះ កំនល់ទ្រមានរូបរាង ជាដំរី (ត្រង់នេះគឺជាបុស្បុកមួយ ដែលមានសសរបួន និងក្បាច់លំអរដោយកញ្ចក់ជើងទ្រធ្វើពីរូបដំរី តែលោកជីវ តាក្វាន់ សរសេរថា ជាស៊ុមមួយ ព្រោះឃើញមានតែគ្របជុំវិញ ) ។
ខ្ញុំលឺគេនិយាយថា ទីត្រង់នេះ មានរបស់ប្លែកៗច្រើនណាស់ ប៉ុន្ដែបំរាមតឹងតែងពេក មិនអាចអនុញ្ញាតអោយចូល មើលបាន។ ក្នុងបណ្តារឿងប្លែកទាំងនោះ មានការណ៍មួយថា នៅកណ្តាលប្រសាទមានប្រាង្គមាសមួយ ហើយថា រាល់យប់ ស្ដេចតែងឡើងទៅផ្ទុំលើប្រាង្គមាសនោះ ។ អ្នកស្រុកគេមានជំនឿហើយនាំគ្នានិយាយថា នៅក្នុងប្រា សាទមាសនោះឯង មានបិសាចមួយ មានរូបពស់ក្បាលប្រាំបួន(២)។ បិសាចនោះជាព្រះភូមិរក្សាព្រះនគរ។រា ល់យប់ បិសាចតែងដំនែងខ្លួនជាមនុស្សស្រី ហើយស្ដេចត្រូវរួមផ្ដេកផ្ដិតនឹងនាងនេះ សូម្បីតែមហេសី រឺ ស្នំស្និទ្ធ ព្រះអង្គ ក៏មិនហ៊ានចូលទៅក្នុងទីនោះដែរ ។
លុះដល់មជ្ឈឹមយាម ទើបស្ដេចចេញមកពីនាងពស់នោះ មករួមរ័ក្ស នឹងមហេសី រឺ ស្រីស្នំដទៃទៀតបាន។ បើបាត់ពស់នោះមិន និម្មិតមកទេ នោះថាគ្រោះថ្នាក់នឹងមកដល់អាយុស្ដេ ចហើយ រឿងរ៉ាវអាក្រក់នឹងកើតឡើង។ បើស្ដេចមិនបានយាងចូលទៅទីនោះមួយយប់ណា ហើយពេលនោះអ ពមង្គល នឹងពិតជាកើតឡើងភ្លាមមិនខានដែរ ។
២ = ពស់ក្បាលប្រាំបួននេះគឺជានាគ ព្រោះនាគខ្មែរមានខ្លួនជាពស់ ឯនាគចិនមានជើងក្បាលតូចអិតពពារទេ ។
បន្ទាប់មក ដំណាក់ញាតិវង្ស រឺលំនៅនាម៉ឺន មន្ដ្រីធំៗ សង់យ៉ាងធំទូលាយស្ដុកស្ដម្ភប្លែកពីផ្ទះអ្នកស្រុកសាមញ្ញ។ ផ្ទះ ទាំងនោះសុទ្ធតែប្រក់ស្លឹក មានតែផ្ទះអ្នកធំ និង វិហារទេដែលប្រក់ក្បឿង។ ហើយទំហំផ្ទះទាំងនោះត្រូវសង់ទៅ តាមលំដាប់យសសក្ដិនៃម្ចាស់ផ្ទះផង។ ចំនែកផ្ទះប្រជារាស្ដ្រវិញ សុទ្ធតែប្រក់ស្លឹក រឺ ស្បូវ គេមិនហ៊ានប្រក់ក្បឿង ទេ ឯទំហំសោត សង់ទៅតាមធនធានខ្លួន តែមិនហ៊ានសង់អោយដូចលំនាំអ្នកធំឡើយ ។
( សូមរង់ចាំអានភាគ ២ )
សេចក្ដីផ្ដើម ប្រពៃណីអ្នកស្រុកចេនឡា
រឿងរ៉ាវទាំងនេះ លោក ជីវ តាក់គង់ (1) បាននិពន្ធឡើងក្នុងសម័យសន្តតិវង្ស ងន់ (2) គឺនៅស្រុក វ៉េងតា (3) ហើយក្រោយមក លោក ហ្កូវ គង់ បានកែសម្រួលក្នុងរវាងរាជសន្តតិវង្ស ម៉េង (4) ក្នុងស្រុកសេងអាន (5) ។
***
នេះតាមសំឡេង ចិនទាជីវ បើអានតាមសំឡេង ចិនប៉េកាំង : ចូវ តាក្វាន់ តែយើងធ្លាប់មកថា ជីវ តាក្វាន់ៗ = Zhou Daguan
សន្តតិវង្សងន់នេះ មានស្ដេចច្រើនអង្គ តែនេះក្នុង គ.ស ១២៩៥ គឺត្រូវលើស្ដេចឈ្មោះ ងន់ សេងចុង នាមសម្រាប់រាជវង្ស ងន់ចេង = Temür Khan, Emperor Chengzong of Yuan
ស្រុកវេងតា ខែត្រជាក់កាង (ចិនខាងត្បូង) = ប្រហែល (Wenzhou, Zhejiang Province)
សន្តតិវង្សម៉េង ចូលមកក្នុងសតវត្សទី ១៣ -១៤ នៃគ.ស = (Ming Dynasty 1368–1644)
នៅក្នុងខែត្រហោណាំ (ហូណាន់) = (Hunan Province)
***
ចេនឡា ឬ ចាមឡា អ្នកប្រទេសហៅខ្លួនឯងថា «កាន់ផៃចឺ» តាមកំនត់ខ្លះរបស់ពួកបស្ចឹមប្រទេស បានហៅថា «កាំពូចឺ» ដែលមានសំលេងស្រដៀងនឹង «កាំពួចេ» ដែរ ។ ខ្ញុំចាប់ធ្វើដំណើរចេញពីស្រុក អ៊ូជីវ តាមផ្លូវទឹកទន្លេ ស្រុកម៉ាំងគូយ និង គង់តុង កាត់សមុទ្រ ឈិតជីវ ទៅដល់សមុទ្រ កាវជីវ ក៏បានទៅដល់ ទីក្រុងចាម្ប បន្តដំណើរបណ្ដោយខ្យល់ ចេញពី ក្រុងចាម្ប ទៅអស់រយៈពេលកន្លះខែទៀតក៏បានទៅដល់ ស្រុកចេញផូវ (ជម្ពូ?) ដែលជាព្រំដែននៃប្រទេសនេះ។ លុះចេញពី ចេងផូវ ទៅទៀត ឆ្លងសមុទ្រ ឃុនលុន ក៏ទៅដល់មាត់ពាម គឺបែកចេញពីមាត់សមុទ្រទៅជាដៃទន្លេច្រើនច្រកណាស់ ។ ក្នុងបណ្ដាច្រកទាំងនោះ មានតែច្រកទី៤ ទេ ទើបអាចចូលទៅបានក្រៅពីនេះគេដឹងថាមានទឹករាក់ណាស់ នាវាធំៗ មិនអាចធ្វើដំណើរបានឡើយ ត្រង់ពាមមានច្រកនោះឃើញមានព្រៃទ្រុប ហើយក្រៅពីនេះមានវាលខ្សាច់ពណ៌លឿង និងមានដើមបបុស និងអំពៅព្រៃដុះបែកផ្កាសសំព្រុស ម៉្លោះហើយអ្នកដំណើរពិបាកចំណាំច្រកចូលទៅណាស់ ។
ចូលផុតពីមាត់ពាម ធ្វើដំណើរតាមដងទន្លេឆ្ពោះទៅទិសខាងជើងអស់រយៈដំណើរប្រមាណកន្លះខែទៀត ទើបបានទៅដល់ស្រុកមួយឈ្មោះ ឆេណាំ (ឆ្នាំង?) ដែលជាខែត្រមួយនៃប្រទេសនេះ ។ លុះធ្វើដំណើរពី ឆេណាំ បណ្ដោយតាមទឹកហូរទៅជើងអស់ពេល ១០ថ្ងៃទៀត កាត់ភូមិ ពូលូវឈឹង (ប្រែថាភូមិកណ្ដាលផ្លូវ) ហ៊ុតឈឹង (ភូមិព្រះពុទ្ធ)(1) ឆ្លងកាត់ សមុទ្រទឹកសាប (2) ទៅទៀត ទើបបានដល់ ទីក្រុង កាងពាងឈូ (កំពែងជូរ?) ។ ក្រុងនេះមានទំហំ ៥០ លី (១លីប្រវែង ១.៨០០ហត្ថ) បើតាមសៀវភៅពួកបស្ចិមប្រទេសសរសេរថា ប្រទេសនេះមានទំហំដី ៧.០០០លី និងមានព្រំប្រទល់ខាងជើងទល់នឹង ក្រុងចម្ប៉ា គឺត្រូវធ្វើដំណើរអស់ពេលកន្លះខែ ខាងនិរតីនៅឃ្លាតពីស្រុកសៀមចម្ងាយផ្លូវកន្លះខែដែរ នៅខាងត្បូងឃ្លាតពីទីក្រុង ហួងអ៊ូ ចម្ងាយផ្លូវ ១០ថ្ងៃ ឯខាងកើតប្រទេសនេះគឺមហាសមុទ្រ ហើយដែលជាប្រទេសមួយធ្លាប់ទាក់ទងខាងសេដ្ឋកិច្ចជាមួយស្រុកយើងតាំងពីដើមរៀងមកផង ។
នៅគ្រាដែល ប្រទេសចិន (ក្នុងរាជ្យសន្តតិវង្សម៉ុងហ្គោល) បានត្រួតត្រាលើមហាសមុទ្រក្នុងទ្វីបលោកហើយ លោកចមពល (មេទ័ពធំ) ឈ្មោះ ជុន តូវ ដែលនៅឈរប្រចាំការត្រួតត្រា ទីក្រុងចាម្ប បានចាត់មន្ត្រីពីរនាក់គឺ លោក ហ៊ូ ប៉េកហូវ អ្នកមានប៉ានមាស១ និងលោក ឆាយ ហូវ ឲ្យទៅកាន់ ប្រទេសចេនឡា តែត្រូវប្រទេសនេះចាប់ឃុំទុកមិនឲ្យមកវិញ ។ លុះមកដល់រជ្ជកាលស្ដេច ងន់ ចេង (គ.ស. ១២៩២) ខែទី៦ ព្រះរាជាអង្គនេះទ្រង់ចាត់បេសកកម្មទូតមួយមក ប្រទេសចេនឡា ហើយពេលនោះខ្លួនខ្ញុំក៏ត្រូវចាត់មកជាមួយដែរ ។ គឺនៅក្នុងខែទី២ នៃឆ្នាំបន្ទាប់មក យើងបានចាកចេញពីស្រុក ម៉េងជីវ នោះមកទៀត ។ លុះថ្ងៃ១៥ ខែទី៣ ទើបដល់ ទីក្រុងចាម្ប នៅកណ្ដាលផ្លូវជួបនឹងខ្យល់បក់បញ្ច្រាសពីមុខមកវិញ ដែលជាហេតុនាំឲ្យមានការរអាក់រអួលក្នុងដំណើរ ។ ដល់មកខែ៧ ដែលជាសរទរដូវ ទើបបានមកដល់ប្រទេសនេះ ព្រមចំណុះចុះចូលទៅ (3) ។
លុះដល់មករជ្ជកាល ស្ដេច តាយ តេក (គ.ស. ១២៩៧) ខែទី៦ ខ្ញុំជិះនាវាត្រលប់មកវិញ ហើយដល់ថ្ងៃ១២ ខែ៨ ទើបនាវាចូលចតដល់កំពង់ផែស្រុក ស៊ីម៉េង ។ ចំពោះរឿងប្រពៃណី និង កិច្ចការនៃ ប្រទេសចេនឡា នេះខ្ញុំមិនបានដឹងល្អិតល្អន់អស់សេចក្ដីសព្វគ្រប់មែន តែខ្ញុំ បានដឹងដោយត្រួសៗ អាចនឹងជម្រាបបានដែរ ។
***
លោក Pelliot សង្ស័យថា ពោធិ៍សាត់ តែពិតគឺ ភូមិព្រៃភព ព្រោះជាពាក្យសំគាល់នាមព្រះពុទ្ធ ដែរ ។
ពាក្យ ទលេ បាលី ប្រែថាសមុទ្ទ សព្វថ្ងៃក្លាយជា ទន្លេសាបវិញ ។
ត្រង់នេះ តាមសេចក្ដីប្រែ លោក Pelliot មិនឮថាព្រមចំណុះចូលទេ តែនេះប្រែតាមប្រយោគចិនអក្សរ ដូច្នេះន័យនេះបានត្រឹមតែថា គេព្រមរាក់ទាក់ទទួលបេសកជនប៉ុណ្ណោះ ។
***
ផ្ទៀងផ្ទាត់ជាមួយសៀវភៅជាភាសាអង់គ្លេស
On 20 February 1296, Zhou Daguan set sail from Wenzhou in Zhejiang province, on a compass guided ship, passing the ports of Fuzhou, Guangzhou, Quanzhou (Zaitong), the Island of Hainan, the Seven-Islands Sea (Qizhou yang), the sea off Central Vietnam coast (Jiaozhi Sea), and stopped over in Zhancheng or Champa (today’s Qui Nhon). The ship resumed its trip passed the province of Zhenpu, through Poulo Condor Sea, then heading north on the Mekong River into Tonle Sap River reaching the town of Kampong Chhnang of Cambodia; from there he boarded a small boat, sailing for a dozen days, through Tonle Sap Lake arriving at Angkor Thom, the capital of Cambodia in August.
Fuzhou = អ៊ូជីវ ?
Guangzhou = គង់តុង
Seven-Islands Sea = សមុទ្រឈិតជីវ ?
Jiaozhi Sea = សមុទ្រកាជីវ ?
Zhancheng ឬ Champa (Qui Nhon បច្ចុប្បន្ន) = ទីក្រុងចាម្ប
Zhenpu = ចេងផូវ (ត្រូវនឹងខែត្របារៀ កម្ពុជាក្រោម)
Poulo Condor Sea = សមុទ្រឃុនលុន (សមុទ្រកោះត្រឡាច)
១. បរិវេណនៃក្រុង The City and Its Wall
បរិវេណនៃក្រុងនេះ មានទំហំ ២០លី (១លី = ៥៧៦ម៉ែត្រ) មានទ្វារ ៥ ។ ទ្វារទាំងនោះសុទ្ធតែសាងកម្រាស់ជាពីរជាន់ក្នុងក្រៅ គឺនៅទិសខាងកើតមានទ្វារ ២ ។ ក្រៅពីនេះ ក្នុងមួយទិសមានទ្វារតែមួយទេ ។ នៅក្រៅកំពែងក្រុងសុទ្ធតែមានប្រឡាយទឹកធំៗ ពីក្រៅប្រឡាយនោះមានផ្លូវដើរទៅកាន់ស្ពានធំៗ ហើយនៅសងខាងស្ពាននិមួយៗ មានទេវរូបថ្ម ៥៤ ដូចជាមេទ័ពថ្មដ៏ធំៗ ដូច្នេះដែរ ។ រូបទាំងនោះដូចៗ គ្នានៅតាមច្រកទាំង ៥ ។ បង្កាន់ដៃស្ពានទាំងនេះគេធ្វើអំពីថ្ម ហើយមានឆ្លាក់រូបពស់ដ៏ធំ (1) ដែលមានក្បាល៩ ឯរូបថ្មទាំង ៥៤នោះ សុទ្ធតែយកដៃចាប់ទាញពស់នេះឯង ហាក់ដូចជាមិនចង់ឲ្យស្ទុះទៅរួច ។ នៅខាងលើខ្លោងទ្វារ មានពុទ្ធរូបថ្ម ៥អង្គ បែរភក្ត្រទៅទិសខាងលិច ហើយ ១អង្គ ដែលស្ថិតនៅចំកណ្ដាលគេមានទឹកមាសល្អស្រស់ផង ។ នៅសងខាងទ្វារមានឆ្លាក់រូបដំរីថ្មទៀត ។
កំពែងទីក្រុង គេធ្វើពីថ្មទាំងអស់មានកម្ពស់ ២០ហត្ថ (១ហត្ថ = ០.៤៣ម៉ែត្រ) តម្រៀបថ្មយ៉ាងជិតហើយមាំណាស់ ។ នៅពីលើគ្មានស្មៅដុះឡើយ តែនៅចន្លោះមួយដុំៗ មានដាំដើមជ្រៃ ។ ឯផ្ទៃក្នុងនៃកំពែងដែលមានចន្លោះពីគ្នាដល់ទៅ ១០០ហត្ថ នោះស្ថិតនៅជាដីជម្រាល បីដូចជាជម្រាលនៃភ្នំរលីងស្អាតណាស់ ។ លើកំពែងដែលមានផ្ទៃជាជម្រាលនោះ មានទ្វារធំៗ ដែលបិទជិតនៅពេលយប់ ហើយបើកចំហនៅពេលថ្ងៃតាំងពីព្រលឹម និងមានអ្នកយាមប្រចាំការជានិច្ច ។ សត្វឆ្កែគេមិនឲ្យចូលក្នុងទ្វារនេះទេ ។ ជនណាដែលធ្លាប់មានទោសត្រូវគេកាត់ម្រាមជើងក៏មិនឲ្យចូលដែរ ។ កំពែងព័ទ្ធជុំវិញនោះមានជ្រុងជ្រោយល្អណាស់ ហើយនៅជ្រុងនិមួយៗ សឹងមានប្រាង្គថ្មមួយខ្ពស់នៅប្រចាំគ្រប់ជ្រុង ។
នៅកណ្ដាលទីក្រុងនេះមានប្រាសាទមាសមួយ (2) និងនៅជិតខាងនេះមានប្រាង្គប្រាសាទជាង ២០ទៀត ព្រមទាំងមានបន្ទប់ថ្មចំនួនច្រើនបន្ទប់ផង ។ នៅប៉ែកខាងកើតមានស្ពានមាសមួយមានរូបតោមាស ២ ស្ថិតនៅអមខាងឆ្វេង និងខាងស្ដាំស្ពានមាស ។ មានព្រះពុទ្ធរូបមាស ៨អង្គ តម្កល់នៅតម្រៀបគ្នាចំពីក្រោមប្រាង្គសិលា ។ នៅខាងជើងប្រាសាទមាសចម្ងាយប្រមាណជាង ១លី មានប្រាសាទស្ពាន់មួយទៀត ដែលមានកម្ពស់ខ្ពស់ជាងប្រាសាទមាសគួរឲ្យគយគន់ណាស់ ។ ចំពីក្រោមប្រាសាទស្ពាន់នោះឃើញមានបន្ទប់ថ្មប្រហែលជា ១០ ដែរ ។ ចេញពី នេះទៅខាងជើងថែម ១លី ទៀត គឺជាព្រះរាជដំណាក់ដែលស្ដេចគង់នៅ ។ នៅក្នុងល្វែងដែលជាព្រះដំណាក់នោះ មានប្រាង្គមាសមួយទៀត ។ ទំនងជាដោយហេតុនេះហើយ ដែលពួកឈ្មួញបរទេសតែងដំណាលថា ប្រទេសចេនឡា ថ្កុំថ្កើងរុងរឿងណាស់ ។
ចេញពីកំពែងតាមទ្វារខាងត្បូងទៅចម្ងាយប្រមាណជាជាងកន្លះលី តាមពាក្យចចាមអារ៉ាមគេនិយាយថា ចេតិយលូប៊ូន (3) សង់តែមួយយប់ ។ ផ្នូរសព ឬ ចេតិយលូប៊ូន ស្ថិតនៅក្រៅកំពែងខាងត្បូងជាងកន្លះលី ហើយមានបរិវេណព័ទ្ធជុំវិញប្រមាណជាង ១០លី និងមានបន្ទប់ថ្មច្រើនរយទៀតផង ។ នៅស្រះខាងកើតកំពែងនគរប្រមាណ ១០លី មានប្រាសាទថ្មីមួយទៀត (4) មានបរិវេណព័ទ្ធជុំវិញប្រវែង ១០០លី ។ នៅក្នុងប្រាសាទនេះ មានព្រះពុទ្ធរូបមួយអង្គទ្រង់ផ្ទំធ្វើពីស្ពាន់ ហើយមានទឹកចេញជានិច្ចពីផ្ចិតហូរធ្លាក់ចុះទៅក្នុងស្រះធំមួយនៅពីខាងជើងប្រាសាទនេះ ។ នៅទិសខាងជើងកំពែងនគរចម្ងាយប្រមាណ ៥លី មានប្រាសាទមាសរាងបួនជ្រុង (5) និងមានបន្ទប់ថ្មជាច្រើនរយ ហើយនៅក្នុងនោះ គេឃើញមានព្រះពុទ្ធរូបមាស រូបសិង្ហមាស រូបដំរី រូបគោ រូបសេះ និងវត្ថុដទៃទៀតធ្វើពីស្ពាន់ច្រើនឥតគណនា ។
***
ពស់ធំនេះ បើខ្មែរគឺជានាគ ។ ជីវ តាក្វាន់ ធ្លាប់ស្គាល់នាគចិនមានរូបរាងផ្សេងពីពស់ បានជាហៅនាគខ្មែរថា ពស់ ។
លោក Pelliot ចុះសេចក្ដីយល់ថាប្រាសាទនេះ គឺប្រាសាទបាយ័ន ។
តាមសេចក្ដីប្រែរបស់ លោក Pelliot ថា Lou-Pan ហើយលោកចុះសេចក្ដីយល់ថាជា ប្រាសាទអង្គវត្ដ (តាមចិន លូប៊ូន ជាឈ្មោះមេជាងរចនាក្នុងរឿងព្រេង ដូចខ្មែរយើងនិយាយពី ពិស្ណុការ អ្នកសាងប្រាសាទដែរ) ។
លោក Pelliot យល់ថាជា ប្រាសាទមេបុណ្យខាងលិច ដែលគាត់បន្ថែមថា ប្រហែលជាគេច្រឡំ ជាទិសខាងកើតទៅវិញ។ អានបន្ថែម ៖ បារាយណ៍មេបុណ្យខាងលិច និង បដិមាព្រះវិស្ណុផ្ទំ ។
ទំនងជា ប្រាសាទនាគព័ន្ធ ។
២. ដំណាក់លំនៅស្ថាន Residences
ព្រះដំណាក់ ផ្ទះនាម៉ឺនមន្ត្រី និងផ្ទះអ្នកមានទាំងអស់សុទ្ធតែបែរមុខទៅកើត ។ ព្រះរាជដំណាក់ ស្ថិតនៅខាងជើង ប្រាសាទមាស និងស្ពានមាស ហើយនៅជិតមាត់ទ្វារក៏មានបន្ទាយព័ទ្ធជុំវិញប្រវែង ៥ ឬ ៦លី ។ ក្បឿងប្រក់តួប្រាសាទកណ្ដាលធ្វើពីសំណ ឯអគារផ្សេងទៀតសឹងប្រក់ក្បឿងធ្វើពីដីដុតពណ៌លឿង ។ សសរនិងស៊ុមទ្វារសុទ្ធតែឆ្លាក់ ឬគូររូបរចនាផ្សេងៗ តែភាគច្រើន គឺរូបព្រះពុទ្ធ ។ ដំបូលទាំងនោះល្អមើលណាស់ ។ របៀងប្រាសាទ និង ថែវយ៉ាងវែងអាចដើរបាន ជាផ្លូវខ្វាត់ខ្វែង ហើយដំបូលនោះក៏ខ្ពស់ៗ សំបើមណាស់ ។ ទីនេះជាកន្លែងព្រះរាជវាំងដែល ស្ដេចទ្រង់ប្រកបកិច្ចការផែនដី មានបង្អួចមាសមួយនៅខាងស្ដាំ និងខាងឆ្វេងនៃកន្លែងស្ដេចគង់ប្រថាប់ មានសសរ ៤ជ្រុងតម្កល់កញ្ចក់តម្រៀបគ្នាប្រមាណជា ៤០ ឬ ៥០បន្ទះ ដាក់ដង្ហែតាមជ្រុងបង្អួចនេះ កំណល់ទ្រមានរូបរាងជាដំរី (1) ។
ខ្ញុំឮគេនិយាយថា ទីត្រង់នេះមានរបស់ប្លែកៗ ច្រើនណាស់ ប៉ុន្តែបម្រាមតឹងតែងពេកមិនអាចអនុញ្ញាតឲ្យចូលមើលបាន ។ ក្នុងបណ្ដារឿងប្លែកទាំងនោះមានការណ៍មួយថា នៅកណ្ដាលប្រាសាទមានប្រាង្គមាសមួយ ហើយថា រាល់យប់ស្ដេចតែងឡើងទៅផ្ទំលើប្រាង្គមាសនោះ ។ អ្នកស្រុកគេមានជំនឿហើយនាំគ្នានិយាយថា នៅក្នុងប្រាសាទមាសនោះឯងមានបិសាចមួយមានរូបពស់ក្បាលប្រាំបួន (2) ។ បិសាចនោះជាព្រះភូមិរក្សាព្រះនគរ (3) ។ រាល់យប់ បិសាចតែងដំណែងខ្លួនជាមនុស្សស្រី ហើយស្ដេចត្រូវរួមផ្ដេកផ្ដិតនឹងនាងនេះ សូម្បីតែមហេសី ឬស្នំស្និទ្ធព្រះអង្គ ក៏មិនហ៊ានចូលទៅក្នុងទីនោះដែរ ។ លុះដល់មជ្ឈិមយាម ទើបស្ដេចចេញមកពីនាងពស់នោះមករួមរក្សនិងមហេសី ឬស្រីស្នំដទៃទៀតបាន ។ បើបាត់ពស់នោះមិននិម្មិតមកទេនោះថាគ្រោះថ្នាក់នឹងមកដល់អាយុស្ដេចហើយ រឿងរ៉ាវអាក្រក់នឹងកើតឡើង ។ បើស្ដេចមិនបានយាងចូលទៅទីនោះមួយយប់ណាហើយ ពេលនោះអពមង្គលនឹងពិតជាកើតឡើងភ្លាមមិនខានដែរ ។
បន្ទាប់មក ដំណាក់ញាតិវង្ស ឬលំនៅនាម៉ឺនមន្ត្រីធំៗ សង់យ៉ាងធំទូលាយស្ដុកស្ដម្ភប្លែកពីផ្ទះអ្នកស្រុកសាមញ្ញ ។ ផ្ទះទាំងនោះសុទ្ធតែប្រក់ស្លឹក មានតែផ្ទះអ្នកធំ និងវិហារទេដែលប្រក់ក្បឿង ។ ហើយទំហំផ្ទះទាំងនោះត្រូវសង់ទៅតាមលំដាប់យសស័ក្ដិនៃម្ចាស់ផ្ទះផង ។ ចំណែកផ្ទះប្រជារាស្ត្រវិញសុទ្ធតែប្រក់ស្លឹក ឬស្បូវ គេមិនហ៊ានប្រក់ក្បឿងទេ ឯទំហំសោតសង់ទៅតាមធនធានខ្លួន តែមិនហ៊ានសង់ឲ្យដូចលំនាំអ្នកធំឡើយ ។
៣. សំលៀកបំពាក់ និងគ្រឿងអលង្ការ Dress
អ្នកស្រុកទាំងអស់ ចាប់តាំងពីស្ដេចចុះទៅទាំងស្រីទាំងប្រុសសុទ្ធតែបួងសក់ទាំងអស់ ហើយគេតែងលែងខ្លួនទទេស្អាត មានតែសំពត់មួយផ្ទាំងតូចវ័ណ្ឌជុំវិញខ្លួនរបៀបគេចងពុង ហើយបើត្រូវការចេញទៅណាមកណា គេយកកំណាត់មួយផ្ទាំងទៀតធំជាងមុនមករុំស្រោបថែមពីលើ ។ ការស្លៀកពាក់នេះ មានលក្ខខ័ណ្ឌទៅតាមឋានៈទៀត ។ ព្រះពស្ត្ររបស់ស្ដេចមានតម្លៃជាមាស ៣-៤តម្លឹង គឺល្អដាច់ពីសំលៀកបំពាក់អ្នកផងទាំងពួង ។ អ្នកស្រុកនេះចេះត្បាញសំពត់ប្រើហើយ តែមានប្រើសំពត់មកពីស្រុកសៀម និងចាមផងដែរ ។ សំពត់ពិសេសមកពីបស្ចិមប្រទេសដែលមានសាច់ម៉ដ្ឋល្អ មានតែស្ដេចទេដែលមានប្រើ គឺសំពត់ផ្កាសរសៃសូត្រឆ្មារ ។ ស្ដេចពាក់មកុដមាស បើជួនកាលមិនពាក់មកុដទេ គឺពាក់កម្រងផ្កាដូចជាផ្កាម្លិះជាដើម ព័ទ្ធជុំវិញព្រះសិរ ។ នៅលើកំពូលព្រះកេសមានស្នៀតសក់ដាំត្បូងពេជ្រយ៉ាងធំទៀតផង ។ គ្រាន់តែគ្រឿងអលង្ការដែលពាក់នៅនិងព្រះបាត និងព្រះហស្តមានទម្ងន់ដល់ទៅ ៣នាឡិ ។ នៅគ្រប់តែម្រាមមានពាក់ចិញ្ចៀនដែលមានដាំពេជ្រភ្នែកឆ្មា ។ បាតព្រះហស្ត និងបាតព្រះបាទមានលាបពណ៌ក្រហម ហើយនៅពេលដែលទ្រង់យាងចេញមកម្ដងៗ តែងកាន់ព្រះខាន់មាសមួយជានិច្ច ។
ចំណែកប្រជារាស្ត្រវិញ មានតែស្រ្ដីភេទទេដែលអាចលាបថ្នាំក្រហមនៅបាតដៃបាតជើងបាន ឯប្រុសៗ មិនហ៊ានលាបទេ ។ ព្រះញាតិវង្ស និងមន្ត្រីធំអាចប្រើកំណាត់ផ្ការង្វើលៗ បាន ឯមន្ត្រីធម្មតាប្រើបានតែត្រឹមផ្កាចុងជាយប៉ុណ្ណោះ ចំណែករាស្ត្រសាមញ្ញ បើស្រីៗ អាចប្រើសំពត់ផ្កាបានខ្លះដែរ ។ ជនជាតិចិនដែលទើបមកដល់ប្រទេសនេះថ្មីៗ ទោះបីប្រើសំពត់មានផ្កានៅជាយទាំងសងខាងក៏គេមិនថាអីដែរ ព្រោះគេសន្មតថាជាពួកមិនទាន់ដឹងទំនៀមស្រុក ហៅថា ពួកង៉ានទឹង ប៉ា ឆា (មិនដឹងភាសា?) ។
***
ត្រង់នេះ គឺជាបុស្បុក១ ដែលមានសសរ ៤ និងក្បាច់លំអដោយកញ្ចក់ជើងទ្រធ្វើពីរូបដំរី តែ លោក ជីវ តាក្វាន់ សរសេរថា ជាស៊ុម១ ព្រោះឃើញមានតែគ្របជុំវិញ ។
ពស់ក្បាលប្រាំបួននេះ គឺជានាគ ព្រោះនាគខ្មែរមានខ្លួនជាពស់ ឯនាគចិនមានជើងក្បាលតូចឥតពពារទេ ។
ចំណុចនេះខ្ញុំលើកមកដោយខ្លួនឯង មិនមានបញ្ជាក់នៅក្នុងសៀវភៅឡើយ ។ តាម លោក ជីវ តាក្វាន់ ថា គាត់ត្រឹមតែឮតពីគេប៉ុណ្ណោះមិនបាននិងឃើញដោយផ្ទាល់ឡើយ ដូច្នេះម្ដេចម្ដាក៏យើងគួរតែគិតផ្សេងពីអ្វីដែលគាត់បានសរសេរបានផងដែរ ។ បើយើងមើលទៅដើមកំណើតប្រទេសយើងដំបូង គឺមានស្ដេចស្រីដែលគេថាជាកូនស្ដេចនាគផង ។ លោក ជីវ តាក្វាន់ ថា «បិសាចនោះជាព្រះភូមិរក្សាព្រះនគរ» យើងក៏អាចនិយាយថា «ស្ដេចឡើងទៅនេះ គឺទៅជួបជាមួយនិងព្រលឹងម៉ែនាគដែលជាម្ចាស់ដើមអ្នកបង្កបង្កើតនគរនេះឡើង ។ ទៅជួបដើម្បីសុំយោបល់ ក៏ដូចជាពិភាក្សាពីរឿងដឹកនាំទឹកដីនៅថ្ងៃស្អែក ។» បើគិតទៅរឿងនេះជារឿងផ្ទុយទាំងស្រុងពីរឿងវិទ្យាសាស្ត្រក៏ពិតមែន តែយើងក៏មិនអាចចោលបាននោះដែរ ។
៤. អំពីមន្ត្រី Officials
ប្រទេសនេះមាន រដ្ឋមន្ត្រី មេទ័ព និងហោរា ហើយមន្ត្រីក្រោមពីនោះមានច្រើនឋានៈទៀត ដូចជានៅ ប្រទេសចិន ដែរ ប្លែកគ្នាតែឈ្មោះហៅ ។ មន្ត្រីទាំងនេះភាគច្រើនជាពូជពង្សរបស់ស្ដេច បើមានអ្នកក្រៅចូលធ្វើជាមន្ត្រីផង ទាល់តែអ្នកនោះយកកូនទៅថ្វាយឲ្យធ្វើជាស្នំស្ដេច ។ ការធ្វើដំណើរនៃមន្ត្រីទាំងនោះ គេសំគាល់តាមគ្រឿងហែហមតាមឋានៈ ។ អ្នកធំជាងគេអង្គុយលើគ្រែស្នែងមាស មានបាំងក្លស់ដងមាស៤ ។ អ្នកបន្ទាប់មកទៀត គ្រែស្នែងមាសក្លស់ដងមាស២ ចុះមកទៀតគ្រែស្នែងប្រាក់ មានក្លស់ដងមាស១ ។ អ្នកតូចបន្តមកចេះតែថយ ក្លស់ដងមាសតែ១ រួចក្លស់ដងប្រាក់១ ឥតមានគ្រែស្នែង ។
ចំពោះមន្ត្រីដែលត្រូវជិះគ្រែស្នែងប្រាក់ និងក្លស់ដងមាស១ ឡើងទៅ សុទ្ធតែហៅ ប៉ាតេង (ម្រតេង) ឬ អាំតេង (អម្ដែង?) ។ អ្នកដែលមានក្លស់ដងប្រាក់ ហៅថា សីលាត់ទី (ស្រិស្ធិន?) ។ ក្លស់នោះ គេយកសំពត់ជាតីសូត្រដែលធ្វើមកពី ប្រទេសចិន ពាសហើយទម្លាក់ចុងរំភាយចុះសឹងដល់ដី ។ ឯឆត្រតាំងយូ គេយកសំពត់សូត្រពណ៌ខៀវមកពាស ហើយទម្លាក់រំភាយខ្លីបន្តិចដែរ រួចយកប្រេងមកលាបយ៉ាងរលើបទៀតផង ។
៥. អំពីលទ្ធិសាសនា ៣បែប The Three Doctrines
អ្នកចេះដឹង (ពួកព្រាហ្មណ៍?) គេហៅថា ប៉ានឃាប Pandit បណ្ឌិត or Guru/Teacher (1) លោកសង្ឃ គេហៅថា ជូតូ-សាធុ monk : Sadhu (2) ពួកតាបស (តបស៑) គេហៅថា ប៉ាស៊ឺវី -អាស្រម Hermitage : Ashram (3) ។ ដែលហៅថា បណ្ឌិត នេះ មិនដឹងជារៀនពីកន្លែងណាទេ ខ្ញុំមិនដែលឃើញសាលា ឬទីកន្លែងរៀនសោះ ខ្ញុំឃើញតែរូបពួកគេនេះឯងដែលស្លៀកពាក់ដូចជាធម្មតាដែរ ប៉ុន្តែមានប្លែកត្រង់មានពាក់អំបោះស.វេញមួយខ្សែនៅក.ហើយអំបោះនេះពាក់ជាប់និងក.អស់មួយជីវិត ។ គេតែងរើសយកពួក ប៉ានឃាប Pandit បណ្ឌិត នេះឯងធ្វើជាមន្ត្រី ព្រោះគេទុកជាអ្នកចេះដឹងជាន់ខ្ពស់ហើយ ។
ចំណែកលោកសង្ឃវិញ កោរព្រះកេសគ្រងចីវរពណ៌លឿងបញ្ចេញស្មាខាងស្ដាំ ហើយនិមន្តដោយជើងទទេ ឥតពាក់ស្បែកជើងឡើយ ។ ព្រះវិហារមួយ គេអនុញ្ញាតឲ្យប្រក់ក្បឿងបាន ហើយនៅកណ្ដាលព្រះវិហារនោះ មានតម្កល់ព្រះពុទ្ធរូបមួយព្រះអង្គដែលមានភិនភាគ ដូចព្រះសក្យមុនី (4) ដែរ គេហៅថា ពុតលៃ លាបលនពណ៌ក្រហមដោយគេយកដីសមកសូនធ្វើហើយលាបពណ៌ផ្សេងៗ គ្មានភិនភាគអ្វីក្រៅពីនេះទេ ច្រើនតែកសាងអំពីស្ពាន់ ហើយគ្មាន ជួង ស្គរ រគាំង ទង់អ្វីទាំងអស់ ។ ព្រះសង្ឃឆាន់ត្រីសាច់បាន តែមិនឆាន់ស្រាទេ ហើយគេអាចរៀបម្ហូបត្រីសាច់ទាំងនេះថ្វាយព្រះផង ។ ក្នុងមួយថ្ងៃលោកនិមន្តទៅបិណ្ឌបាតពីផ្ទះឧបាសកតែ ១ដងទេ ហើយ គ្មានរៀបដណ្ដាំស្លនៅក្នុងវត្តឡើយ ។ លោកឆាន់មួយដងក្នុងមួយថ្ងៃ ។
ធម៌ដែលសូត្រលោកសង្ឃមានច្រើនណាស់ គេក្រងនៅនឹងស្លឹកតាលព្រឹក្ស (5) ដិតស្នាមអក្សរខ្មៅ (6) តែមិនសរសេរដោយជក់ ឬខ្មៅដុសឡើយ ។ ខ្ញុំមិនដឹងសរសេរដោយអ្វីទេ ។ គេយកគ្រែស្នែង និងក្លស់ដងមាស ឬដងប្រាក់មកសែងមកបាំងលោកសង្ឃដែរ ព្រោះស្ដេចតែងពិគ្រោះនិងព្រះសង្ឃ ចំពោះបញ្ហាណាដែលធំៗ របស់ស្រុកទេស ។ ប៉ុន្តែពុំឃើញមានដូនជីនៅក្នុងវត្តទាំងនោះទេ ។
រីឯពួកតាបសដែលហៅ ប៉ាស៊ឺវី នេះ ស្លៀកពាក់ជាអ្នកស្រុកធម្មតាដែរ តែមានជួតក្បាលកំណាត់ពណ៌ក្រហម របៀបដូចពួកស្រី តារតា (Tatar) នៃជនជាតិម៉ុងហ្គោលដែរ តែទាបជាងបន្តិច ។ ពួកនេះមានវត្តដូចព្រះសង្ឃពុទ្ធសាសនាដែរ តែមានទំហំតូចជាង ។ លទ្ធិតាបសនេះ គ្មានឥទ្ធិពលខ្លាំងដូចសាសនាព្រះពុទ្ធទេ ។ ពួកនេះគេគោរពចំពោះតែថ្មមួយដុំធំ (7) ដូចថ្មរូបអ្នកតាព្រះស្រុកដូច្នោះដែរ ។ ប្រភពក្ដី របៀបប្រតិបត្តិនៃពួកនេះក្ដី ខ្ញុំពុំបានដឹងទេ ។ ពួកនេះ មានដូនជីហើយវិហារក៏ត្រូវអនុញ្ញាតឲ្យប្រក់ក្បឿងបានដែរ ។ ពួក ប៉ាស៊ឺវី មិនបរិភោគរបស់អ្នកដទៃទេ ហើយមិនបរិភោគនៅចំពោះមុខទីសាធារណៈផង ហើយមិនសេពសុរាជាដាច់ខាត ។ ខ្ញុំមិនដែលឃើញតាបសសូត្រធម៌ ឬក៏ធ្វើអំពើអ្វីជាប្រយោជន៍អ្នកផងច្បាស់នឹងភ្នែកម្ដងណាឡើយ ។
ចំណែកក្មេងៗ កូនអ្នកស្រុកវិញ ដែលត្រូវការរៀនសូត្រ គេតែងយកទៅទុកដាក់រៀនជាមួយព្រះសង្ឃហើយបួសជាព្រះសង្ឃផង លុះដល់អាយុច្រើនក៏វិលត្រលប់មកកាន់ជីវភាពជាជនធម្មតាវិញ ។ ឯការល្អិតល្អន់ជាងនេះទៅទៀត ខ្ញុំមិនបានដឹងអោយច្បាស់លាស់ឡើយ ។
***
តាមសេចក្ដីប្រែរបស់ លោក Pelliot ថា ប៉ាឃី ។ ពាក្យនេះទំនងជាមកពីពាក្យ បណ្ឌិត ។
លោកសង្ឃខាងពុទ្ធសាសនា ប្រហែលមកពីពាក្យ ចៅគូ ។
លោក Pelliot ប្រែថា ប៉ាសីវ៉ៃ ប្រហែលមកពីពាក្យ បស្វៈ ឬ បស្វិ ។
តាមមហាយាន គេជឿថាមានព្រះពុទ្ធ ២អង្គ គឺព្រះពុទ្ធដើមនៅឋានសួគ៌គឺនាម អមិតាភៈ និងព្រះពុទ្ធដែលត្រាស់ដឹងនៅស្ថានមនុស្សនាម សក្យមុនី ។
បានជាខ្ញុំប្រែថា តាលព្រឹក្ស ព្រោះពាក្យដើមគេពុំទាន់បញ្ជាក់ច្បាស់ថា ស្លឹករឹត នៅឡើយទេ ។
ការពិត គេចារដោយដែកចារ ហើយយកធ្យូងលាយប្រេងលុប ទើបបានជាស្នាមខ្មៅនេះ ។
លោក Pelliot ចុះសេចក្ដីយល់ថា ជាលិង្គ។
៦. អំពីអ្នកស្រុក The People
តាមទម្លាប់របស់ពួកមនុស្សដែលមិនទាន់ស៊ីវិល័យ ច្រើនតែមានរូបឆោមខ្មៅគម្រិងគម្រាំងមិននិយមនៅលើកោះដែលសម្បូណ៌ដោយទឹកទេ ចូលចិត្តតែនៅក្នុងភូមិដាច់ស្រយាលពីគេ ។ ទម្លាប់បែបនេះជាការពិតណាស់ ។ ចំណែកស្ត្រីក្នុងវាំង ឬស្រុកក្នុងត្រកូលថ្កុំថ្កើងវិញមានសាច់សដូចចាន ព្រោះតែគេមិនងាយប៉ះនឹងកម្ដៅថ្ងៃឡើយ ។ តាមធម្មតា ទាំងស្រីទាំងប្រុសគ្មានស្លៀកដណ្ដប់អ្វីក្រៅពីសំពត់ ១ផ្ទាំងរុំព័ទ្ធភ្ជាប់នឹងចង្កេះនោះទេ ។ គេលែងខ្លួនទុកដើមទ្រូងនៅកណ្ដាលវាល ឯសក់បួង ជើងទទេគ្មានស្បែកជើងឡើយ ទោះជាស្រីមហេសីស្ដេចក៏ដោយ ។
ព្រះមហាក្សត្រមានមហេសី ៥អង្គ គឺអគ្គមហេសី១ និងមហេសីសាមញ្ញ ៤ប្រចាំទិសធំទាំង ៤ដែរ ។ ចុះពីនោះមកខ្ញុំឮគេថាមានស្រីស្នំ៤ពាន់ ឬ៥ពាន់នាក់ ហើយមានចែកជាជាន់ថ្នាក់ និងមិនឲ្យដើរចេញទៅណាផ្ដេសផ្ដាសឡើយ ។ ខ្ញុំចូលទៅក្នុងវាំងពេលណា ក៏ឃើញស្ដេចខ្មែរចេញមកជាមួយអគ្គមហេសី ហើយគង់ប្រថាប់នៅក្នុងស៊ុមមាស (1) នាល្វែងកណ្ដាលធំទូលាយ ។ ចំណែកមន្ត្រីក្នុងវាំងវិញនាំគ្នានៅអង្គុយក្នុងថែវព័ទ្ធជុំវិញតាមលំដាប់ថ្នាក់យសស័ក្ដិរៀងខ្លួន ហើយនាំគ្នាលបមើលពីក្រោមស៊ុមមាសនោះមក ។ ខ្ញុំបានចូលទៅឃើញម្ដង គឺឲ្យតែនរណាមានកូនក្រមុំល្អច្បាស់ជាត្រូវគេហៅឲ្យនាំចូលទៅក្នុងវាំង ។ ពួកស្រីនៅខាងក្រោយនេះដែលដើរច្រវាត់ចេញចូលបម្រើ គេហៅថា តាំងកេឡាង (ស្រឹង្គារ?) ។ ពួកនេះមានចំនួនមិនតិចជាង ១ពាន់ ឬ២ពាន់នាក់ទេ តែអាចយកប្ដីរស់នៅជាមួយអ្នកធម្មតាបាន ។ ស្រីទាំងនេះសុទ្ធតែកោរសក់ពីលើថ្ងាសបន្តិច ហាក់ដូចជាពួកអ្នកបើកផ្លូវទឹកនៅ ស្រុកចិនខាងជើង ហើយគេលាបជាតិហិង្គុលនៅត្រង់ជើងសក់ក្បែរគុម្ពត្រចៀកទាំងសងខាង ។ នេះហើយជាសញ្ញាសំគាល់ពួក តាំងកេឡាង ឬ ជេនគាឡាង គឺមានតែពួកនេះហើយដែលអាចចូលក្នុងវាំងបាន ឯអ្នកថយថោកពីនេះទៀតចូលទៅកាន់ផ្លូវខ្វាត់ខ្វែងខាងក្រោមប្រាសាទនោះមិនបានទេ ។
ស្ត្រីអ្នកភូមិធម្មតាក៏បួងសក់ដែរ ប៉ុន្តែគ្មានសៀតស្នៀតសក់ និងតុបតែងលំអមុខឡើយ ។ នៅក.ដៃមានពាក់កងមាស នៅនឹងម្រាមដៃមានពាក់ចិញ្ចៀនមាស ។ ម្យ៉ាងទៀត ពួកជេនគាឡាង និងអ្នកនៅក្នុងវាំងទាំងប្រុសទាំងស្រី សុទ្ធតែលាបប្រេងក្រអូបដែលផ្សំឡើងពីជាតិឈើក្រអូប និងក្រលៀនប្រើស ។
គ្រួសារទាំងអស់សុទ្ធតែគោរពប្រតិបត្តិព្រះពុទ្ធសាសនា ។ ក្នុងប្រទេសនេះ មានមនុស្សស្រីភេទខ្លះស្អាតៗ រាល់ថ្ងៃតែងដើរជាក្រុម ១០នាក់ ឬលើសពីនេះ ទៅពាសពេញទីផ្សារជាញឹកញយណាស់ មានបំណងទាក់ទងពួកចិនៗ ដូរយករបស់មានតម្លៃដែលជាទម្លាប់មួយមិនល្អ មិនថ្លៃថ្នូរសោះ ។
៧. អំពីស្ត្រីសម្រាលកូន The Childbirth
ស្ត្រីស្រុកនេះ ក្រោយដែលសម្រាលកូនរួចទៅ គេយកបាយក្ដៅប្រឡាក់លាយអំបិល ហើយញាត់ចូលទៅក្នុងទ្វារមាស លុះដល់បានមួយយប់មួយថ្ងៃទើបគេយកចេញមកវិញ ។ ការធ្វើដូច្នេះ ជាហេតុនាំឲ្យមិនសូវមានជំងឺ និងឲ្យបានរួមទ្វារមាសតូចដូចជាស្ត្រីក្រមុំទៀត ។ កាលខ្ញុំទើបដឹងរឿងនេះដំបូង ឆ្ងល់ថាក្រែងមិនពិតដូច្នោះទេដឹង ? ព្រោះថា បើបានជាមានប្ដី និងមានកូនទៅហើយចុះម្ដេចខ្លាចគេដឹងរឿងនេះទៀត ? ប៉ុន្តែនៅនឹងផ្ទះដែលខ្ញុំសំណាក់នៅ មានស្ត្រីម្នាក់សម្រាលកូន ដែលជាហេតុនាំឲ្យខ្ញុំដឹងរឿងនេះច្បាស់លាស់ នៅក្រោយពេលសម្រាលកូនហើយ មួយផ្នែកទៀត ស្រីនោះពរកូនខ្ចីទៅមុជទឹកទន្លេ ដែលជាការចម្លែកមិនដែលជួបប្រទះទេ ។
នៅពេលដែលខ្ញុំទៅជួបគេម្ដងណា គេតែងពោលថា ស្រីស្រុកនេះក្រាស់ដោយកាមតណ្ហាណាស់ ។ ក្រោយពេលដែលសម្រាលកូនហើយ ១ថ្ងៃ ឬ២ថ្ងៃប៉ុណ្ណោះ គេក៏រួមដំណេកជាមួយប្ដីទៀតហើយ ។ បើប្ដីនោះបំពេញចំណង់ខ្លួនមិនបានទេនឹងត្រូវគេបោះបង់ចោលដូច ពួកបួយឆេង (2) មិនខាន ។ ប្រសិនប្ដីនោះមានធុរៈទៅស្រុកឆ្ងាយអស់ច្រើនយប់ ចាប់ពី ១០យប់ឡើងទៅ ច្បាស់ជាត្រូវប្រពន្ធស្ដីឲ្យថា ខ្ញុំមិនមែនស្ត្រីខ្មោចទេ តើឲ្យខ្ញុំដេកម្នាក់ឯងម្ដេចនឹងបាន ? ខ្ញុំឮថា មានស្ត្រីច្រើនណាស់រក្សាទុកសេចក្ដីបរិសុទ្ធរបស់ខ្លួន ។ ស្ត្រីៗ ច្រើនតែឆាប់ចាស់ណាស់ ពីព្រោះតែគេឆាប់មានប្ដី ឆាប់មានកូនពេក ។ មនុស្សដែលមានអាយុ ២០ ឬ៣០ គឺប្រហែលគ្នានឹងជនជាតិចិនដែលមានអាយុ ៤០ ឬ៥០ឆ្នាំ ដូច្នោះដែរ ។
***
ស៊ុមមាស នេះហើយ ដែលយើងស្គាល់ម្ដងមកហើយ ហើយយើងសន្មតថាជា បុស្បុក ដែលជាទីប្រថាប់ក្នុងក្រឡាព្រះគំនាល់ ។
បូយឆេង ប្រែថា មន្ត្រីទិញ គឺពួកដែលគេទិញដាច់មិនឲ្យទៅនៅមានប្រពន្ធកូនឡើយ ។
៨. អំពីស្ត្រីក្រមុំ Young Girls
ពួកឪពុកម្ដាយដែលមានកូនស្រីតែងឲ្យពរកូនថា «សូមឲ្យឯងទៅអនាគតបានជាស្រីដែលមានប្ដីរាប់ពាន់» (1) ។ កូនស្រីក្នុងគ្រួសារអ្នកមានចាប់ពីអាយុ ៧ ទៅ ៩ឆ្នាំ គ្រួសារអ្នកក្រខ្សត់រហូតដល់អាយុ ១១ឆ្នាំ គេនិមន្តលោកឬតាបសមកបើកមុខកូនស្រីហៅថា ឆឺនថាន់ (2) ។
ពិធីនេះ រាជការដាក់កម្រិតឲ្យធ្វើ ១ឆ្នាំម្ដង នៅក្នុងខែដែលត្រូវនឹង ខែទី៤ របស់ចិន ដោយរើសយកថ្ងៃណាមួយធ្វើតែម្ដង ។ អ្នកមានកូនស្រីដែលត្រូវធ្វើពិធីនេះ តោងជម្រាបរាជការជាមុន ហើយអ្នករាជការ គេក៏ឲ្យទៀនធំ ១ដើមមកទុកមុន និងមានគូសគំនូសមួយជាកំណត់សញ្ញាផងថា ដល់ពេលយប់ធ្វើពិធីនេះ បើដុតទៀនអស់ត្រឹមគន្លាក់នោះហើយត្រូវចាប់ ពិធីឆិនថាន់ ឡើង ។
នៅមុនពេលដែលធ្វើពិធីនេះ ១ខែ ឬកន្លះខែ ឬ១០ថ្ងៃ ឪពុកម្ដាយត្រូវជ្រើសរើស លោក ឬតាបសណាមួយ ប្រកាន់ទុកជាមុន ទោះបីនៅវត្តណាក៏ដោយក៏តែងតែមានគេទៅនិមន្តដែរ ។ លោកគ្រូអង្គណាដែលសំខាន់ៗ ជាងគេតែងតែត្រូវពួកមន្ត្រី ឬអ្នកមានគេនិមន្តទុកអស់ហើយ ឯអ្នកក្រពុំអាចជ្រើសរើសរកលោកបានតាមចំណង់ឡើយ ។ មន្ត្រី ឬអ្នកមាន គេបូជាលោកនូវ សុរា អង្ករ កំណាត់សំពត់ ស្លាម្លូ និងគ្រឿងប្រាក់យ៉ាងច្រើនរហូតដល់ទៅ ១០០អំរែកផង ហើយមានតម្លៃប្រមាណមិនតិចជាងសាច់ប្រាក់ចិន ២០០ ឬ៣០០ តម្លឹងឡើយ ។ អ្នកមានរបស់របរតិចក៏គង់ ៣០ – ៤០ ឬ១០ -២០ អម្រែកដែរ ។ ដូច្នេះ គ្រួសារអ្នកក្រត្រូវរង់ចាំដល់កូនស្រីអាយុ ១១ឆ្នាំ ទើបចាប់ធ្វើពិធីនេះ មកពីពិបាករករបស់របរទាំងនេះឯង ។
មានអ្នកខ្លះ គេជួយលុយដល់កូនអ្នកក្រឲ្យធ្វើពិធីនេះដែលគេទុកជាការសាងកុសលមួយដែរ ។ ក្នុងមួយឆ្នាំ លោក ឬតាបសមួយអង្គអាចទទួលនិមន្ត ធ្វើពិធីនេះឲ្យក្មេងស្រីបានតែម្នាក់ទេ បើលោកយល់ព្រមនឹងអ្នកណាមួយហើយ មិនអាចទទួលអ្នកដទៃទៀតបានទេ ។
នៅពេលយប់ដែលធ្វើពិធីនេះ គេមានរៀបចំគ្រឿងស៊ីផឹក និងភ្លេងភ្លាត់ទ្រហឹងអឹងកង ។ ក្រៅពីការជួបជុំញាតិមិត្តជិតឆ្ងាយ គេមានសង់ធ្វើជារោងមួយតម្កល់រូបមនុស្ស រូបសត្វដែលសូនធ្វើអំពីដី ។ អ្នកមានយសសក្ដិធ្វើរូបនេះដល់ទៅជាង១០ ឯអ្នកធម្មតាយ៉ាងហោចមកក៏មាន ៣ ឬ៤ដែរ ។ ចំពោះអ្នកដែលទាល់ក្រខ្លាំងវិញ គ្មានធ្វើរូបនេះទេ គិតតែរៀបពិធីតែម្ដងទៅ លុះដល់ពេលគ្រប់ ៧ថ្ងៃ ទើបគេរុះរោងនេះចេញ ។ នៅយប់ដែលធ្វើពិធីនោះទៀត គេយកគ្រែស្នែងទៅនិមន្តលោកហើយបាំងក្លស់ និងលេងភ្លេងដង្ហែនាំយកមក ។ គេមានកូនតូប២ ដូចគ្រែស្នែងដែរ ដែលបិទបាំងលម្អដោយព្រែពណ៌ភ្លឺព្រាល ។ តូបមួយសម្រាប់ឲ្យកូនស្រីនោះអង្គុយ ឯតូបមួយទៀតសម្រាប់លោក ឬតាបសគង់សូត្រធម៌ តែខ្ញុំមិនដឹងលោកសូត្រអ្វីឡើយ ។ ពេលនោះភ្លេងក៏ប្រគំឮគឹកកងរំពងដែរ ។ ខ្ញុំឮថាយប់នេះគ្មានត្រណមអ្វីទេ គ្រាន់តែដឹងថាដល់ពេលវេលាភ្លាម លោក ឬ តាបសនោះក៏ចូលទៅក្នុងបន្ទប់ជាមួយកូនស្រី ហើយលូកដៃរបស់លោកផ្ទាល់ទៅយករបស់កូនស្រីដាក់ទៅក្នុងស្រា (3) ។ ខ្លះទៀតថា យកមកភ្លក់គ្រប់គ្នា ហើយខ្លះថា លោកក៏រួមរ័កជាមួយកូនស្រីក្នុងពេលនោះ តែខ្លះថាឥតមានទេ ។ រឿងនេះ គេមិនឲ្យពួកចិនបានឃើញផ្ទាល់ទេ ហេតុនេះទើបខ្ញុំមិនអាចបានដឹងនូវការពិតឡើយ ។
លុះពេលទៀបភ្លឺ ទើបគេដង្ហែលោកដោយគ្រែស្នែងមានភ្លេងនឹងបាំងក្លស់នាំយកទៅវិញ ហើយគេយករបស់ល្អៗ មាន ព្រែពណ៌ជាដើម ទៅធ្វើជាថ្នូរលស់យកកូនស្រីនោះមកវិញ ។ បើពុំធ្វើដូច្នេះទេ កូនស្រីនេះមិនអាចយកទៅឲ្យមានប្ដីដទៃទៀតបានឡើយ ព្រោះនៅជាកម្មសិទ្ធិរបស់លោកនៅឡើយ ។
ពេលដែលខ្ញុំបានឃើញរឿងរ៉ាវនេះ គឺនៅថ្ងៃ៦ ខែទី៤ នៃឆ្នាំតេងអ៊ីវ ក្នុងរជ្ជកាល ស្ដេចតាយតេក (គ.ស ១២៩៧) នៅពេលដែលមុនធ្វើពិធីនេះ កូនស្រីត្រូវនៅដេកក្នុងបន្ទប់ជាមួយឪពុកម្ដាយ លុះដល់ធ្វើពិធីនេះរួចហើយ កូនស្រីត្រូវបែកទៅដេកបន្ទប់ដទៃ ហើយនាងចង់ទៅដេកកន្លែងណាក៏បាន តាមចិត្តចង់ឥតមាននរណាតាមមើលគយឃ្លាំឡើយ ។
ចំពោះរឿងអាពាហ៍ពិពាហ៍វិញ ពិតមែនតែមានតម្រូវឲ្យជូនលុយកាក់ជាច្រើន ប៉ុន្តែគេមានអនុគ្រោះច្រើនដែរ ។ មានខ្លះ គេអាចដេកនៅរួមរ័កនឹងគ្នាជាមុនទៅហើយ ទើបរៀបការជាក្រោយក៏បាន ។ តាមប្រពៃណីគេមិនចាត់ទុកការណ៍នេះជា ការគួរខ្មាសអៀន ឬចម្លែកឡើយ ។
នៅយប់ដែលធ្វើ ពិធីឆិនថាន នោះ ជួនកាលនៅតែតាមផ្លូវមួយមានដល់ទៅ ១០ផ្ទះឯនោះ រៀបធ្វើពិធីនេះ ។ នៅតាមទីក្រុង អ្នកណាហ៊ានដើរកាត់ហ្វូងពិធីពីមុខ លោក ឬតាបសទាំងនេះ ច្បាស់ជាវង្វេងវង្វាន់ផ្លូវ ហើយណាមួយឮគឹកកងសព្ទសូរភ្លេងគ្មានចន្លោះត្រង់ណាទេ ។
៩. អំពីទាសាទាសី Slaves
គេសុទ្ធតែទិញមនុស្សព្រៃ (4) យកមកបង្ខំឲ្យធ្វើជាទាសាទាសី ។ អ្នកដែលមានច្រើន គឺមានទាសាទាសីដល់ទៅជាង ១០០នាក់ ឯអ្នកដែលមានតិចក៏ត្រឹម ១០ – ២០នាក់ដែរ លើកលែងតែអ្នកក្របំផុតទើបគ្មានសោះ ។ ចំណែកមនុស្សព្រៃទាំងនោះ គឺអ្នករស់នៅក្នុងព្រៃភ្នំមានជាវង្សត្រកូលមួយហៅថា អាចោរ «ថុង» (5) (ជង?) ។ ពួកនេះបើមកនៅកន្លែងណាហើយ មិនហ៊ានចេញដើរទៅណាក្រៅផ្ទះឡើយ ។ ពួកអ្នកស្រុកក្រុង គេឈ្លោះគ្នាគេជេរគ្នាថា អាថុងៗ ដូច្នេះ គេ ខឹងខ្លាំងណាស់ ព្រោះទុកជាការមើលងាយយ៉ាងធ្ងន់ ។ ក្មេងៗ មានកម្លាំងពេញលក់បានតម្លៃ ១០០ «ប៉ូវ» (6) បើចាស់ៗ ខ្សោយកម្លាំងបានតែ ៣០ ឬ៤០ទេ ។
ពួកនេះ គេឲ្យនៅតែក្រោមផ្ទះ លុះត្រាមានការប្រើចាំបាច់ទើបគេអនុញ្ញាតឲ្យឡើងលើផ្ទះ ហើយត្រូវឲ្យលុតជង្គង់លើកដៃសំពះគេសិនទើបអាចឲ្យដើរចូលក្នុងផ្ទះបាន ។ គេហៅម្ចាស់គេថា ប៉ាថូ (7) ហៅម្ចាស់ស្រីថា មី (8) ។ ប្រសិនបើមានកំហុសត្រូវគេវាយដំវិញ ពួកនេះសុខចិត្តជ្រប់មុខបណ្ដោយឲ្យគេវាយតាមចិត្តមិនហ៊ានរើបម្រះឡើយ ។ ពួកនេះស្រីប្រុស គេយកតែគ្នាគេជាប្ដីប្រពន្ធ គ្មានសិទ្ធិយកអ្នកដទៃឡើយ ។ បើមានពួកចិនទៅនៅស្រុកនោះយូរ លួចរួមរ័កជាមួយស្ត្រីពួកនោះ ដោយការស្រេកឃ្លានកាមតណ្ហាហើយម្ចាស់គេទាន់ នោះអ្នកផងគេលែងឲ្យចិន នេះឯងអង្គុយជាមួយគេហើយ ព្រោះខ្លួនលួចលាក់ជាមួយពួកទាស ។
បើពួកទាសទាំងនេះទាក់ទងលួចលាក់ជាមួយអ្នកក្រៅរហូតដល់មានផ្ទៃពោះ កើតបានជាកូនទៅ ក៏ចៅហ្វាយនាយឥតសួររកហេតុផលឡើយ ។ បានជាគេមិនសួរមកពីគេយល់ថា បើទាសនោះ កាលណាបានកូនមកនឹងបានផលដល់គេ ព្រោះថ្ងៃក្រោយគេនឹងចម្រើនទាសឡើងទៀត ។ បើទាសណាលួចរត់ ហើយគេតាមចាប់បានមកវិញ គេត្រូវយកមកសាក់មុខចំកណ្ដាលថ្ងាសពណ៌ខៀវជាគ្រឿងចំណាំ ហើយគេដាក់ឃ្នាងជាប់នឹងក ជួនដាក់ឃ្នាងជាប់ទាំងដៃជើងទៀតផង ។
***
ពរនេះបានន័យថា ឲ្យមានគេស្រលាញ់ច្រើន ដូចទម្លាប់ពួក កួយ-ព្នង បើមានកូនក្រមុំ គេឲ្យដេកនៅផ្ទះបាយ ទុកឱកាសពេលយប់ឲ្យកំលោះចូលទៅស្ទាបលលួងចុះ ។
ឆឺនថាន់ នេះមិនដឹងជាពាក្យដើមថាអ្វី រកប្រែឲ្យជាន័យច្បាស់ពុំទាន់ឃើញ ។
ត្រង់នេះ អត្ថបទដើមក៏និយាយមិនច្បាស់សេចក្ដីដែរ យើងប្រែឲ្យនៅន័យត្រឹមតាមឃ្លាដើមជា (អក្សរចិន) ។ ត្រង់នេះ លោក Pelliot ប្រែថា : Il la déflore avec la main et recueille ses premices dans du vin ។ អ្នកបកប្រែសូមបញ្ជាក់ថា ៖ រឿងរ៉ាវក្នុងវគ្គនេះ ពុំដែលឮក្នុងទំនៀមខ្មែរទេ ប៉ុន្តែយើងប្រែតាមតែអត្ថបទដើមប៉ុណ្ណោះ មិនហ៊ានបំបាត់ចោលឡើយ ។
មនុស្សព្រៃនេះ គឺពួកអ្នកស្រុកដើមដែលរស់នៅដោយព្រៃមិនទាន់មានទទួលស៊ីវិល័យ គេកៀរចាប់មកលក់ ។
លោក Pelliot ក៏សន្និដ្ឋានថា ពាក្យនេះមកពី «ជង» ដែរ ហើយអះអាងថាជាពាក្យដែលអានតាមសំឡេងចិនក្នុង សតវត្សទី១៣ ។
លោក Pelliot បន្ថែមន័យថា Bande d’étoffe ពុំដឹងជាមានកំណាត់ប៉ុន្មានទេ តែនេះយើងប្រែតាមពាក្យដើមថា ប៉ូវ ដែលប្រែថា កំណាត់សំពត់ ។
ទំនងជាមកពី ប៉ាតាវ ដែលនៅសល់ក្នុង ភាសាជនជាតិដើមចារ៉ាយ ហៅ ឪពុក ។
សំឡេងចិនអានថា មី សំដៅពាក្យហៅម្ដាយថា មេ ។
១០. អំពីភាសា Language
ភាសាចិន មានសំឡេងប្រហាក់ប្រហែលនឹងភាសាអ្នកស្រុកនេះដែរ តែនិយាយប្រាស្រ័យស្ដាប់គ្នាមិនបានទេ ស្រុកនេះមានភាសាមួយពិសេស ទោះបីជាភាសាអ្នកជិតខាងខ្លួនដូចជា ចាម្ប ឬសៀមក៏មិនអាចដូចគ្នា ស្ដាប់គ្នាបានឡើយ ។ (ចិន)១ថា មួយ ២ថា ពីរ ៣ថា បី ៤ថា បួន ៥ថា ប្រាំ ៦ថា ប្រាំមួយ ៧ថា ប្រាំពីរ ៨ថា ប្រាំបី ៩ថាប្រាំបួន ១០ថា ដប់ ។ គេហៅ ឪពុកថា អាពុក ឪពុកធំ ឪពុកមា ក៏ហៅ អាពុក ដែរ ។ ម្ដាយគេហៅ មាតា ឯម្ដាយមីង និងស្ត្រីអ្នកជិតខាងក៏គេហៅ មាតា ដែរ ។ បងស្រី ប្រុសហៅថា ប៉ង ប្អូនប្រុសស្រីហៅថា ប៉ាអូន ។ មាខាងម្ដាយហៅថា មារថ្លៃ ឯប្ដីរបស់ម្ដាយមីងខាងឪពុកហៅថា ពូថ្លៃ ។ គេប្រើពាក្យយកខាងចុងជាដើមបញ្ច្រាសគ្នា ។ ឧបមាដូចពាក្យ «គាត់នេះ.ទាសាំ.ប៉ាប្អូន» គេថា «ប៉ាអូន.ជាទាសា.» ពាក្យថា «គាត់នេះ.លីស៊ឺ.មាខាងឪពុក» គេថា «មារថ្លៃ.គាត់នេះ.» ឧបមាមួយទៀត ដូចគេហៅចិនថា ពីស៊ី ហៅមន្ត្រីថា ពីសី ហៅអ្នកប្រាជ្ញថា បណ្ឌិត លុះដល់គេចង់ថា មន្ត្រីចិន ឬអ្នកប្រាជ្ញចិន គេមិនថា ពីសីបងដែង ឬ ពីសីបណ្ឌិត ទេ គេទៅជាប្រើថា បងដែងពិសី ឬ បណ្ឌិតពិសី (1) ទៅវិញ។
ទាំងនេះគ្រាន់តែលើកយកជាឧទាហរណ៍គោលៗទេ ។ ម្យ៉ាងទៀត គឺមន្ត្រីគេនិយាយតាមបែបមន្ត្រី អ្នកប្រាជ្ញនិយាយគ្នាតាមភាសាអ្នកប្រាជ្ញ លោកសង្ឃ ឬតាបស ក៏មានពាក្យសំដីប្រើរបៀបខ្លួនជាសង្ឃ ជាតាបស ឯអ្នកស្រែចម្ការក៏និយាយប្លែកតាមបែបរបស់គេដែរ មិនប្លែកអ្វីពីរបៀបប្រើភាសាអ្នកស្រុកចិនទេ ។
១១. អំពីមនុស្សព្រៃ Savages
មនុស្សព្រៃមាន ២បែប។ មួយពួកជាពួកចេះនិយាយភាសាអ្នកស្រុកស្ដាប់គ្នាបាន គឺពួកមនុស្សព្រៃលក់ខ្លួនជាទាសបម្រើគេនេះឯង។ មួយទៀត គឺពួកមនុស្សព្រៃដែលនិយាយស្ដាប់ភាសាគ្នាមិនបាន គ្មានរវល់នឹងកាចម្រើន ។ ពួកនេះគ្មានចេះធ្វើផ្ទះជ្រកនៅទេ តែងនាំគ្នាទាំងគ្រួៗ ដើររស់នៅតាមភ្នំ ។ ក្បាលគេមានពាក់អ្វីម្យ៉ាងធ្វើពីដីរាងដូចឆ្នាំង ។ បើដើរទៅជួបនិងសត្វព្រៃ គេបាញ់និងព្រួញ ឬពួយនិងលំពែងបានសត្វនោះមកក៏គូសដុំថ្មយកភ្លើងចម្អិនសត្វរួចអង្គុយដំកង់ចែកគ្នាស៊ី ។ រួចហើយដើរទៅទៀត ។ ពួកនេះកាចសាហាវណាស់ តែងសម្លាប់គ្នានៅក្រុមជាមួយ ហើយចេះផ្សំថ្នាំពិសពូកែសក្ដិសិទ្ធិណាស់ ។ នៅដីវាលជិតខាងកន្លែងនៅ គេមានដាំសណ្ដែកកួរ ដើមក្រវាញ និងដាំកប្បាសត្បាញសំពត់ជាវិជ្ជាជីវៈ ។ សំពត់របស់គេនោះ សាច់ក្រាស់គ្រើម ហើយមានពណ៌ក្រវេមក្រវាមណាស់ផង ។
១២. អំពីអក្សរសាស្ត្រ Writing
លិខិតធម្មតា និងអត្ថបទទាំងអស់ដូចជា ឯកសារផ្លូវការជាដើម សុទ្ធតែសរសេរលើស្បែកសត្វប្រើស រមាំង ឬស្បែកដទៃទៀតដែលគេយកមកហាលស្ងួតលាបពណ៌ខ្មៅ ។ គេកាត់ស្បែកនោះឲ្យមានទំហំធំ ឬតូចទៅតាមសេចក្ដីត្រូវការ និងយកម្សៅម្យ៉ាងមកប្រើមានសណ្ឋានដូចដីសនៅ ស្រុកចិន ដោយលញ់ឲ្យវែង ចិតចុងស្រួចគេហៅថា សោ (3) ហើយគេសរសេរដោយដៃបានជាប់ដិតល្អណាស់មិនងាយនឹងរលុបឡើយ ។ កាលណាគេសរសេរហើយ គេយកដីសនោះមកសៀតនឹងត្រចៀកនាំឲ្យគេចំណាំបានថា អ្នកនេះហើយជាអ្នកសរសេរ ។ បើសរសេរហើយត្រូវការលុបវិញតោង ប្រើរបស់ទទឹកយកមកជូតទើបរលុបអក្សរនោះទៅវិញ ។ អក្សរនេះ មានសណ្ឋានដូចអក្សរជនជាតិហួយតូវ (តួរក៍ = Turk) ដូច្នេះដែរ ។ ការសរសេរជាលិខិតអ្វីក៏ដោយ គេសុទ្ធតែសរសេរពីក្រោយទៅមុខ មិនមែនសរសេរពីលើចុះក្រោម ។ ខ្ញុំឮ អ៊ាសាយហាយ៉ា និយាយថាស្រះនៃអក្សររបស់គេស្រដៀងគ្នានិងអក្សរជាតិម៉ុងហ្គោលដែរ មានប្លែកគ្នាតែពីរបីប៉ុណ្ណោះ ។ កាលនោះគ្មានអត្ថបទបោះពុម្ពទេ ប៉ុន្តែមានអ្នកនិពន្ធ និងអ្នកតែងពាក្យពេចន៍ដែរ ។
***
កែសម្រួលៈ អាដែង សំដៅអ្នកអាយុចាស់ ហៅទៅអ្នកអាយុក្មេងជាង ពួកអាដែង ពួកអាក្មេងៗ។ បងដែង (ប៉ាតេង) សំដៅក្រុមមន្រ្តី។
បងដែងពិសី (Bang Deng Pi Sei) ប៉ាតេងពីស៊ី = មន្ត្រីចិន។ ប៉ានឃាប (bundit បណ្ឌីត) ពីស៊ី = អ្នកប្រាជ្ញចិន ។
លោក Pelliot ប្រែត្រង់នេះថា Ecriture (ការសរសេរ) ។ តែន័យយើងថានេះទូលាយជាង ព្រោះតម្រូវតាមអក្សរចិន ។
ត្រង់នេះ លោក Pelliot ហៅថា សូ ទៅវិញ។ តែបើឮតាមចាស់ៗ និយាយតៗ មកថា គេសរសេរនឹងដី.ស.ពង គឺដីសុទ្ធតែ.ស.ដូចម្សៅ ។
១៣. អំពីពេលបុណ្យចូលឆ្នាំ New Year and Other Time of Year
គេយកខែទី១០ របស់ចិនធ្វើខែទី១ ហើយខែនោះមានឈ្មោះថា កាតិក (កត្តិក) (1) ។ នៅពីមុខវាំងគេសង់វេទិកាមួយយ៉ាងធំ ដែលអាចដាក់បានមនុស្ស ១.០០០នាក់ ហើយគេចងប្រទីបជ្វាលា និងផ្កាភ្ញីជាដើម លំអនៅលើថ្នាក់នោះ ។ នៅពីមុខ ដែលឃ្លាតពីទីនេះប្រមាណជា ២០០ហត្ថ មានទីលានមួយទៀត គេបន្តឈើធ្វើជារោងរន្ទាដែលមានកំពល់ដល់ទៅជាង ២០០ហត្ថ ។ ក្នុងយប់នោះគេអុជកាំជ្រួច រន្ទា ផាវ បី-បួន ឬប្រាំកន្លែង។ នៅក្នុងរោងនោះ ស្ដេចក៏យាងចេញមកទតកាំជ្រួច រន្ទា និងផាវដែលគេអុជនៅខាងក្រៅចម្ងាយ ១០០លី តែគេអាចមើលឃើញ និងស្ដាប់សូរយ៉ាងច្បាស់ ឮខ្លាំងមើលតែកាំភ្លើងធំទ្រហឹងខ្ទរខ្ទារពេញតែទីក្រុង ។
មន្ត្រី និងរាជវង្សទាំងអស់នាំគ្នាកាន់ទៀន និងម្លូស្លាដែលជាហេតុនាំឲ្យចំណាយប្រាក់យ៉ាងច្រើន ។ នៅក្នុងពិធីនេះ ស្ដេចបានអញ្ជើញពួកទូតបរទេសទៅចូលរួមផងដែរ ។ គេធ្វើដូចនេះអស់រយៈពេលកន្លះខែទើបបានចប់ ។ នៅក្នុងខែនិមួយៗ សុទ្ធតែមានពិធីបុណ្យដែរ ដូចជានៅខែទី៤ គេបោះឈូង ខែទី៩ ធ្វើ អ៊ាបឡាក់ (2) ពិធីនេះគេហៅប្រជុំមនុស្សចូលក្រុងហើយហាត់ក្បួនដើរដង្ហែកាត់មុខវាំង ។ ខែទី៥ គេទទួលយកទឹកមន្តព្រះពុទ្ធ ពីគ្រប់ទីជិតឆ្ងាយពេញទាំងអាណាចក្រ យកមកស្រោចស្រង់ថ្វាយព្រះរាជាជម្រះកាយ ហើយអុំនាវានៅលើគោក (អុំទូកគោក) ឯស្ដេចយាងឡើងលើ ប្រាសាទទតមកពិធីនេះ ។ ខែទី៧ ធ្វើពិធីដុតភ្នំស្រូវ ។ ពេលនោះស្រូវទើបនឹងទុំថ្មី គេទទួលយកមកតាមទ្វារខាងត្បូង ហើយគេគរដុតថាជាការបូជាចំពោះព្រះពុទ្ធ ។ មានស្រីៗ ច្រើនណាស់ជិះរទេះ ឬដំរីនាំគ្នាមកមើលពិធីនេះ ឯព្រះរាជាមិនចេញមកទតពិធីនេះទេ ទ្រង់គង់នៅឯព្រះដំណាក់ ។ ខែទី៨ ធ្វើពិធីអៃឡាំ (3) ពិធីនេះគេរាំរែក ។ គេចាត់អ្នករាំ និង អ្នកភ្លេងពូកែៗ ឲ្យចូលទៅរាំអៃឡាំ ក្នុងវាំងរាល់ៗ ថ្ងៃ ។ ក្រៅពីនេះមានប្រជល់ជ្រូក និងប្រជល់ដំរីទៀត ។ ពិធីនេះស្ដេចក៏អញ្ជើញពួកទូតប្រទេសក្រៅចូលទស្សនាផងដែរ ។ គេធ្វើដូច្នេះរហូតដល់គ្រប់ ១០ថ្ងៃ ។ ឯខែដទៃទៀត ខ្ញុំមិនបានកត់ត្រាឲ្យច្បាស់លាស់ទេ ។
អ្នកស្រុកនេះក៏មានអ្នកចេះវិជ្ជាតារាសាស្ត្រដូចចិនដែរ អាចនឹងដេញរកថ្ងៃខែណាធំតូច ឬ សូរ្យគ្រាស ចន្ទគ្រាសដែរ តែថ្ងៃខែធំតូចនេះមិនដូចគ្នានឹងប្រទេសចិនទេ ។ បើឆ្នាំណាជាឆ្នាំអធិកមាស គេក៏មានលើកខែដែរ ។ ខែដែលត្រូវលើកនោះ គឺខែទី៩ (4) ប៉ុន្តែខ្ញុំមិនដឹងការនេះសព្វគ្រប់ទេ ។ ក្នុង ១យប់ គេចែកចេញជា ៥យាម ។ ៧ថ្ងៃរាប់ជាមួយជុំ គឺដូចគ្នានៅស្រុកចិន ហៅថា កាយ-ពី-ភៀន-ជូ ។
អ្នកស្រុកនេះគ្មានប្រើនាមត្រកូល (សែ) គ្មានឈ្មោះហើយមិនចេះកត់ថ្ងៃខែកំណើតផង ភាគច្រើនគេយកឈ្មោះថ្ងៃដែលកើតហៅជាឈ្មោះមនុស្ស ។ តាមក្បួនយាមថា ក្នុងមួយសប្ដាហ៍ មាន២ថ្ងៃល្អបំផុត ៣ថ្ងៃល្អមធ្យម ២ថ្ងៃអាក្រក់ ហើយថ្ងៃណាត្រូវចេញដំណើរបែរមុខទៅទិសបូព៌ ឬត្រូវឆ្ពោះទៅទិសបស្ចិម ។ ពួកស្រីៗ ក៏ចេះរាប់ថ្ងៃខែដែរ ។ ឆ្នាំទាំង១២ មានយកសត្វជាដំណាងដូចឆ្នាំរបស់ចិនដែរតែហៅឈ្មោះខុសគ្នា ឧបមាដូចគេហៅ ឆ្នាំសេះថា ប៉ុកសាយ ឆ្នាំមាន់ហៅថា ឡាក់ ឆ្នាំជ្រូកហៅថា ចេកលូ និងឆ្នាំគោហៅ គូ ជាដើម ។
១៤. អំពីការកាត់ក្ដី Settling Disputes
រឿងប្រជារាស្ត្រក្ដីក្ដាំគ្នាពិតមែនតែជាការតូចតាច ប៉ុន្តែជាការមួយគួរឲ្យចង់ដឹងចង់ឮដែរ ។ រឿងក្ដីក្ដាំរបស់រាស្ត្រសុទ្ធតែឡើងគាល់រហូតដល់ស្ដេចឲ្យជម្រះក្ដី ។ ដើមឡើយ ស្ដេចឥតមានវាយតប់ដោយរំពាត់ធំ ឬតូចឡើយ មានតែពិន័យជាមាសប៉ុណ្ណោះ ។ បើអ្នកនោះមានៈមិនព្រមធ្វើតាម ឬ មានទោសធ្ងន់នោះ គេមិនចាប់ចងយកទៅប្រហារជីវិតដែរ គ្រាន់តែនាំចេញទៅទ្វារខាងលិច ហើយឲ្យជីករណ្ដៅកប់អ្នកទោសនោះ និងយកដី ឬថ្មកប់គ្របពីលើប៉ុណ្ណោះ ។
ទោសស្រាលបន្ទាប់មក គឺកាត់ម្រាមដៃជើង មានខ្លះត្រូវគេកាត់ច្រមុះចោលក៏មានដែរ ។ រឿងសហាយស្មន់ និងលេងល្បែងឥតមានហាមឃាត់ទេ ។ បើប្ដីរបស់ស្រីដែលមានសហាយនោះដឹង គេយកឈើ២ ទៅចងកៀបជើងរបស់ប្រុសសហាយនោះឲ្យឈឺស្ទើរស្លាប់ ។ បក្សពួកខាងប្រុសទាំងប៉ុន្មានត្រូវរួចខ្លួន ។ ឯអ្នកដែលផ្ដើមគំនិតបោកប្រាស់គេត្រូវមានទោសដែរ ។ បើមានមនុស្សស្លាប់នៅនឹងទ្វារកំពែង គេយកខ្សែចងអូសទៅទីវាលក្រៅក្រុង ហើយសម័យនោះគ្មានការពិនិត្យសាកសពអ្វីទេ ។ បើគេចាប់បានចោរក៏អាចនាំទៅឃុំឃាំងសួរចម្លើយដែរ តែមានការគួរឲ្យអស់សំណើច គឺថាបើគេសង្ស័យថាជននោះជាចោរ ហើយជននោះមិនព្រមទទួលសារភាព គេនឹងយកខ្ទះមកដាំខ្លាញ់ឲ្យក្ដៅមែនទែន ហើយគេឲ្យជននោះលូកដៃទៅក្នុងខ្លាញ់កំពុងពុះនោះឯង ។ បើជននោះជាចោរមែនក៏ត្រូវរលាករលួយដៃ បើមិនមែនជាចោរទេឥតមានរលាកឡើយ ។ ម្យ៉ាងទៀត បើមានគ្រួសារ២ក្ដីក្ដាំគ្នា ហើយរកកាត់សេចក្ដីរកនរណាត្រង់វៀចមិនកើត គេធ្វើដូច្នេះ នៅពីមុខវាំងមានប្រាសាទថ្មតូចៗ ១២ខ្នង ហើយគេបញ្ជាកូនក្ដីឲ្យចូលទៅអង្គុយក្នុងប្រាសាទនោះមួយម្នាក់ ។ គេអង្គុយតាំងពី ១ថ្ងៃ ២ – ៣ ឬ៤ថ្ងៃទៅ បើនរណាដែលជាអ្នកធ្វើខុសនឹងច្បាប់នោះ ពិតជាមានភស្តុតាងលេចឡើងមិនខាន គឺបើមិនចេញកមរមាស់ទេ ក៏ក្អកក្ដៅផ្ដាសាយដែរ ។ ឯអ្នកទៀងត្រង់ឥតមានផលរមាស់អ្វីឡើយ ។ ការវិនិច្ឆ័យដូច្នេះ គេហៅថា គុកសួគ៌ (5) ។ រឿងធ្វ់ដូច្នេះបានមកពីព្រះភូមិរក្សាទឹកដីរបស់គេពូកែសក្ដិសិទ្ធិណាស់ ទើបគេអាចធ្វើដូច្នេះទៅកើត ។
***
បានជារាប់ពីខែកត្តិក ព្រោះជំនាន់ដើមគេរាប់រនោចមុនខ្នើត គឺពី ១រោចខែកត្តិកទៅជាដើមឆ្នាំ ខែលេខ១ ។
លោក Pelliot ប្រែថា Ya-lie ហើយចុះសេចក្ដីយល់ថា Ràp Riep ។
លោក Pelliot ប្រែថា Gnai-lan (Ràm) ។
តាមពិតយើងលើកខែទី៨ គឺខែអាសាឍ ប៉ុន្តែនេះ គឺលោក ជីវ តាក្វាន់ និយាយតាមខ្មែរជំនាន់ដើម ដែលរាប់ពី ១រោច ខែអាសាឍ ទៅដល់ ១កើត ខែស្រាពណ៍ ចាត់ជាខែទី៩ ។
គុកសួគ៌ គឺជាគុកមួយដែលសក្ដិសិទ្ធិ ដូចទេវតាមកកាត់ក្ដីនេះឲ្យ ។
១៥. អំពីជំងឺស្រែង Leprosy and other illnesses
អ្នកស្រុកមានកើតជំងឺស្រែងច្រើនគ្នាណាស់ មកពីគេចូលចិត្តមុជត្រាំក្នុងទឹក ហើយឧស្សាហ៍កក់លាងសក់ក្បាល តែងមានកើតជំងឺស្រែងច្រើនណាស់ ។ នៅតាមផ្លូវធ្លា ពួកនេះមិនសូវអៀនខ្មាសទេ ។ ខ្ញុំឮគេថា ពួកទាំងនេះតែគេរួមរ័កគ្នាភ្លាម គេចុះទៅងូតទឹកហើយ ដូច្នេះតែងមានជំងឺមួលបណ្ដាលឲ្យស្លាប់អស់ ៨-៩នាក់ដែរក្នុងបណ្ដា ១.០០០នាក់ ។ នៅទីផ្សារ មានលក់ថ្នាំសម្រាប់កែរោគដែរ តែមិនដូចថ្នាំចិនទេមិនដឹងជាថ្នាំអ្វីឡើយ ថែមទាំងមានគ្រូមន្តអាគមដើរព្យាបាលរោគ ឲ្យគេជាការគួរអស់សំណើចណាស់ ។
***
លោក Pelliot ប្រែថាឃ្លង់ ប៉ុន្តែតាមន័យអក្សរចិន ប្រែឲ្យចំ គឺស្រែង ។ បើថាឃ្លង់ដូចជាមិនមែន ព្រោះកើតឃ្លង់ឯណាដល់ទៅពេញស្រុក បើឃ្លង់មែនមិនងាយមើលជាទេ ។ បើថាស្រែងនោះសមមែន ព្រោះជំងឺនេះច្រើនបណ្ដាលមកពីការកខ្វក់ ។
***
១៦. អំពីមរណភាព Death
មនុស្សចាស់គេឥតមានដាក់ក្ដារមឈូសទេ គេយកតែកន្ទេលក្រាលពីក្រោម យកកំណាត់សំពត់គ្របពីលើ ហើយគេយកទៅព្រៃហើយ ។ កាលពីដើម គេក៏ប្រើទង់ព្រលឹង និង ភ្លេងភ្លាត់ហែខ្មោចដែរ ហើយគេលីងលាជ ២មុខបាចតាមផ្លូវនាំមុខខ្មោច លុះសែងទៅដល់ក្រៅក្រុងដល់កន្លែងស្ងាត់ គេក៏ដាក់ចោលខ្មោចនោះហើយត្រលប់មកវិញ ។ បើមានសត្វខ្លែង ឬតិរច្ឆានអ្វីដទៃទៀតស៊ីខ្មោចនោះអស់មួយរំពេចទៅ គេថាឪពុកម្ដាយនោះមានភ័ព្វបានសុខសប្បាយល្អណាស់ តែបើគ្មានសត្វស៊ីសោះ ឬមានស៊ីដែរតែមិនអស់វិញ គេបែរជាយល់ថា ឪពុកម្ដាយនេះមានពៀរមានទោសទើបបានដូច្នេះ ។
លុះមកដល់គ្រាឥលូវនេះ មានគេយកខ្មោចទៅដុតបូជាខ្លះៗ ហើយ ។ ពួកអ្នកដែលមានជាប់ពូជជាកូនចិន ឪពុកម្ដាយស្លាប់ទៅគេឥតស្លៀកពាក់.ស.កាន់ទុក្ខទេ ។ ប្រុសគ្រាន់តែកោរសក់ ស្រីគេគ្រាន់តែកាត់សក់ខាងមុខធ្លាក់មកលើថ្ងាសប៉ុន ១ទះ ក៏ចាត់ជាការកាន់ទុក្ខហើយ ។ ចំណែកស្ដេចវិញមានប្រាសាទសម្រាប់កប់ ប៉ុន្តែមិនដឹងជាកប់ខ្លួនទាំងមូល ឬ កប់តែឆ្អឹងទេ ។
១៧. អំពីការភ្ជួរដាំ Cultivating the Land
ប្រហែលជាក្នុង ១ឆ្នាំ គេអាចសាបព្រោះ និងច្រូតស្រូវបាន៣ ឬ៤លើក ពីព្រោះរដូវទាំង៤ មានធាតុអាកាសស្រួល ល្អ ដូចជាខែទី៥ ទី៦ ដែរ ។ ម្យ៉ាងទៀត ស្រុកនេះគេមិនស្គាល់ដូចម្ដេចថាធ្លាក់ព្រិល ឬទឹកកកឡើយ ។ ស្រុកគេកន្លះឆ្នាំភ្លៀង កន្លះឆ្នាំឥតមានភ្លៀងសោះ ។ ចាប់តាំងពីខែទី៤ ដល់ទី៥ តែដល់ពេលរសៀលមានភ្លៀងធ្លាក់រាល់ថ្ងៃ ទឹកនៅក្នុងសមុទ្រទឹកសាប (ទន្លេសាប) ជោរឡើងមានកម្ពស់ ៧០ -៨០ ហត្ថ ។ ដើមឈើធំៗ លិចនៅសល់តែចុង ឯពួកអ្នកស្រុករស់នៅក្បែរមាត់ទឹកនោះបាននាំគ្នារើលំនៅមកជ្រកខាងក្រោយភ្នំវិញ ។
ចាប់ពីខែទី១០ ដល់ខែទី៣ នៃឆ្នាំថ្មីគ្មានភ្លៀងមួយដំណក់ទេ នៅក្នុងសមុទ្រទឹកសាបនោះធ្វើដំណើរបានតែកូននាវាតូចៗ ទេ ។ ត្រង់កន្លែងទឹកជ្រៅមានជម្រៅត្រឹម ៣ ឬ៥ហត្ថប៉ុណ្ណោះ ។ ពេលនោះអ្នកស្រុករើលំនៅទៅនៅមាត់ទឹកធ្វើការភ្ជួរដាំវិញ ។ ចំពោះស្រូវដល់ទៅពេលណាទុំ ក៏ត្រូវពេលទឹកឡើងដល់ល្មម ។ គេសាបព្រោះដាំតាមកន្លែងដីរបស់គេរក្សារៀងខ្លួន ។ គេភ្ជួរស្រែដោយមិនបាច់ប្រើគោទេ ។ ចប និងកណ្ដៀវរបស់គេពិតមែនតែមានសណ្ឋានប្រហាក់ប្រហែលគ្នានិងរបស់ចិនដែរ តែមិនដូចគ្នាឡើយ ។
មានស្រែព្រៃមួយបែបទៀត គេមិនព្រោះស្រូវធម្មតាទេ ស្រូវដែលគេព្រោះនោះចេះលូតឡើងតាមទឹក បើទឹកឡើងដល់កម្ពស់ ១០ហត្ថ ក៏ស្រូវលូតឡើងកម្ពស់នោះដែរ ។ នេះប្រហែលជាពូជស្រូវមួយបែបផ្សេងទៀតហើយ ។ ស្រែអំពក និងថ្នាលបន្លែ គេមិនប្រើគ្រឿងស្មោកគ្រោកដែលជាហេតុនាំឲ្យមិនស្អាតនោះទេ ។ ពួកចិនដែលទៅដល់ស្រុកនោះ ក៏គេមិនហ៊ាននិយាយរឿងពាងលាមកនៅប្រទេសចិនឲ្យពួកនោះដឹងដែរ ព្រោះខ្លាចគេមើលងាយ ។ នៅក្នុងផ្ទះ ២-៣ ខ្នង គេជីករណ្ដៅបង្គន់អាចម៍មួយហើយគេប្រក់ស្បូវ ។ ដល់កាលណាពេញទៅនោះ គេលុបចោលវិញហើយទៅជីករណ្ដៅមួយទៀត ។ នៅរាល់ពេលដែលបន្ទោបង់រួច គេតែងតែចុះទៅលាងឯក្នុងស្រះឲ្យបានស្អាតជានិច្ច តែគេយកតែដៃឆ្វេងទៅលាងទេ ឯដៃស្ដាំគេទុកបរិភោគបាយ ។ ពួកគេមើលឃើញជនជាតិចិនចូលបង្គន់ហើយយកក្រដាសកិត គេសើចថែមទាំងមិនចង់ឲ្យឡើងលើផ្ទះគេទៀតផង ។ ស្រីៗ ស្រុកនេះបត់ជើងតូចឈរដូចប្រុសដែរ ជាការគួរឲ្យអស់សំណើចណាស់ ។
១៨. អំពីទឹកដី The landscape
ចាប់តាំងពីចូលក្នុង ស្រុកចេងផូវ មក ខ្ញុំមើលឃើញសុទ្ធតែព្រៃឈើវែងអន្លាយ នៅតាមមាត់ទន្លេដ៏ធំធេង មានដើមឈើធំ ចាស់បុរាណ និងគុម្ពផ្ដៅស៊ុបទ្រុបចម្ងាយរាប់រយលី ហើយមានសំឡេងបក្សាបក្សីស្រែកទ្រហឹងអឹងកង នៅទីនោះផង ។ លុះទៅដល់ពាក់កណ្ដាលទន្លេ ទើបមើលទៅឃើញវាលស្រែដ៏ធំធេង គ្មានឃើញដើមឈើមួយដើមឡើយ គេមើលទៅឃើញតែស្រូវទុំនៅសព្វទិសទីប៉ុណ្ណោះ ។
មានសត្វគោព្រៃរាប់រយរាប់ពាន់បានមកផ្ដុំគ្នាជាហ្វូងនៅទីនោះ ។ មានឫស្សីដុះជាប់គ្នាជាដងព្រៃមានចម្ងាយរាប់រយលី ហើយឫស្សីទាំងនោះមានជួរបន្លានៅត្រង់គ្រប់ថ្នាំង ។ ទំពាំងឫស្សីមានរសជាតិហាងខ្លាំងណាស់ ហើយនិងមានភ្នំនៅគ្រប់ទិសទាំង៤ ទៀតផង ។
១៩. អំពីផលានុផល Products
ស្រុកនេះមានភ្នំច្រើន និងមានដើមឈើប្លែកៗ ។ កន្លែងណាដែលគ្មានដើមឈើទេ គឺជាកន្លែងដែលសត្វរមាស និងដំរីរស់នៅ ។ ពពួកសត្វស្លាបដ៏មានតម្លៃ និងសត្វម្រឹគដ៏ប្លែកៗ មានច្រើនឥតគណនា ។ មានសត្វចចាតពណ៌ និងរោមល្អិត ភ្លុកដំរី កុយរមាស ឃ្មុំផ្លិតធំៗ ឈើចន្ទន៍ក្រស្នា ក្រវាញ ជ័រចុង បញ្ញើក្អែក (ជីកេង) ប្រេងសំរោង (តៃហួងជី) ។
ចចាតជាសត្វមួយបែប គេកម្រចាប់វាបានណាស់ ។ នៅក្នុងព្រៃមានស្រះ ឬត្រពាំងហើយនៅក្នុងទឹកនោះមានត្រីជាច្រើន ។ សត្វចចាត វាហើរចេញពីព្រៃមកចាប់ត្រីនោះជាអាហារ ។ ពួកអ្នកព្រៃគេយកស្លឹកឈើបិទបាំងខ្លួន ហើយទៅអង្គុយក្បែរមាត់ទឹក ។ គេយកមេ.ចចាតធ្នាក់មួយដាក់ក្នុងទ្រុង ដើម្បីនឹងបញ្ឆោតចាប់យកចចាតឈ្មោល គឺនៅនឹងដៃគេមានកាន់លប់មួយទៀត រង់ចាំកាលណាចចាតឈ្មោលមកជិត គេគ្របលប់នោះយកវា ។ គេធ្វើរបៀបនេះក្នុងមួយថ្ងៃទាល់ល្ងាច ជួលកាលចាប់ឥតបានសោះក៏មានដែរ ។
ភ្លុកដំរី មានតែអ្នកដែលនៅក្នុងរូងភ្នំឆ្ងាយដាច់ស្រយាលពីគេទើបរកបាន ។ ដំរីមួយស្រុតស្លាប់ទៅ នៅសល់តែភ្លុកមួយគូប៉ុណ្ណោះ ។ ដូច្នេះពាក្យដែលគេធ្លាប់និយាយថា សត្វដំរីក្នុងមួយឆ្នាំប្ដូរភ្លុកម្ដងនោះមិនពិតទេ ។ ភ្លុកណាដែលចាក់នឹងច្បូក ឬលំពែងបានមកគេទុកជាភ្លុកលេខ១ បើភ្លុកណាដែលគេបានដោយឃើញវាស្រុតស្លាប់ខ្លួនវាភ្លាមគេចាត់ជាភ្លុកល្អលេខ២ បើគេរើសបានដោយដំរីស្លាប់យូរឆ្នាំចោលនៅក្នុងរូងភ្នំ គេចាត់ជាធុនអន់ជាងគេ ។
ក្រមួនឃ្មុំ គេរកបានពីដើមឈើចាស់ៗ នៅក្នុងភូមិដែលសត្វឃ្មុំមួយប្រភេទមានចង្កេះស្ដួចឆ្មារ ដូចសត្វអង្ក្រង វាធ្វើសំបុក ។ អ្នកស្រុកដែលទៅយកឃ្មុំតាមទូកតូចៗ គេអាចដាក់បានពីរបីពាន់ផ្លិត ។ ផ្លិតណាដែលធំជាងគេមានទម្ងន់ដល់ទៅ ៣០-៤០នាឡិ ឯផ្លិតណាដែលតូចក៏មិនតិចជាង ១៨ ឬ ១៩នាឡិដែរ ។ (១នាឡិ ប្រហែល ៦០០ ក្រាម)
កុយរមាសណាដែលពណ៌សហើយមានផ្កា គេចាត់ទុកជាកុយល្អហើយបើខ្មៅវិញគេទុកជាកុយអន់មិនសូវល្អ ។
ឈើចន្ទន៍ក្រស្នា ដុះនៅតែក្នុងព្រៃស្បាត ព្រៃស្ដុក ។ អ្នកស្រុកទៅកាប់យកបានមកដោយពិបាកណាស់ ព្រោះជាឈើដែលមានខ្លឹម ។ ឈើនេះមានសាច់ស្រាយកម្រាស់ ៨ ឬ៩តឹក ។ ទោះជាដើមតូចក៏មានសាច់ស្រាយ ៤ ឬ៥តឹកដែរ ។
ក្រវាញ ពួកអ្នកព្រៃគេដាំនៅលើភ្នំ ។ ជ័រចុង គឺជាជ័រឈើម្យ៉ាងដែលអ្នកស្រុកនេះ គេយកកាំបិតទៅចោះឈើសំរក់ជ័រមុន ១ឆ្នាំ ដល់ឆ្នាំបន្ទាប់មក ទើបគេទៅយកជ័រនោះមក ។ បញ្ញើក្អែកជីកេង (អ័រគីដេ?) ដុះនៅលើមែកឈើមួយប្រភេទដូចគ្នានិងដើមមនដែលដុះផ្ញើសាំនិងគេដូច្នេះដែរ ហើយគេកម្រនឹងរកបានណាស់ ។
ប្រេងសំរោង គេយកមកពីផ្លែឈើដើមធំមួយប្រភេទដែលមានសណ្ឋានដូចផ្លែដូងល្អិតមូលៗ ។ នៅក្នុងផ្លែនោះមានគ្រាប់ច្រើនទៀត ។ ឯម្រេចដុះព័ទ្ធលើដើមផ្ដៅមួយគូ មានពណ៌បៃតងដូចផ្លែស្មៅ បើនៅខ្ចីពណ៌ក៏ខ្ចី និងរឹតហឹរតែណាស់ផង ។
២០. អំពីរបរជំនួញ Trade
អ្នកស្រុកនេះ ពួកស្រីៗ ប៉ិនជួញដូរណាស់ ហេតុនេះពួកចិនៗ គេរកប្រពន្ធមួយជាមុនសិន ហើយនឹងបានចំណេញច្រើនដោយគេប៉ិនប្រសព្វរកស៊ី ។ រាល់ថ្ងៃគេទៅលក់តាំងពីភ្លឺព្រាងៗ ដល់ពេលថ្ងៃត្រង់ទើបឈប់ ហើយពួកនេះគ្មានគ្រែ ឬផ្ទះសម្រាប់លក់អីវ៉ាន់ទេ គេច្រើនតែក្រាលវត្ថុហាក់ដូចជាកន្ទេលផ្ទាល់នឹងដីតម្រៀបគ្នា ។ ខ្ញុំឮគេថា មានបង់ឈ្នួលដីជាលុយឲ្យពួកមន្ត្រីទៀតផង ។
ជំនួញតូចតាច គឺគេជួញស្រូវអង្ករ និងរបស់ដែលធ្វើមកពីស្រុកចិន ។ បន្ទាប់មកមានលក់ដូរកំណាត់សំពត់ផ្សេងៗ ។ ជំនួញធំ គឺគេជួញមាសប្រាក់ ។ តាមធម្មតា ពួកអ្នកព្រៃតែឃើញពួកចិនទៅដល់ គេគោរពចិនសំបើមណាស់ទុកដូចជាបានជួបនឹងព្រះហើយក្រាបក្បាលគោរពទៀតផង ។ លុះដល់ពេលថ្មីៗនេះ ទើបមានការបោកប្រាស់ និងមើលងាយចិនដោយហេតុមកពីមានមនុស្សទៅច្រើនពេក ។
២១. ទំនិញដែលគេត្រូវការ Sought After-Chiness Goods
អ្នកស្រុកនេះ គ្មានកើតមាសកើតប្រាក់ទេ គេនឹកឃើញតែមាសមកពីស្រុកចិន គឺមាសប្រាក់ជាផលលេខ១ កំណាត់មានពណ៌ទាំងប្រាំជាលេខ២ ។ បន្ទាប់មក គេត្រូវការសំណមកពី ស្រុកចេងផីវ ថាំងតែស្មាច់មកពី ស្រុកអ៊ូជីវ ថូផ្កាពណ៌មកពី ស្រុកជួរជីវ និងទឹកប្រាក់ ជាតិហិង្គុល ក្រដាសសរសេរ ស្ពាន់ធ័រ ថ្មដុត ឈើក្រអូប ឫសប៉េកជី ក្រលៀនប្រើស សំពត់សរ សរសៃធ្មៃ សំពត់ហ្វាងឆាវ ឆត្រ ឆ្នាំងដែក ថាសស្ពាន់ គជ ម្រ័ក្សណ៍ ក្រាសឈើ ម្ជុល ជាដើម ។ ក្រៅពីនេះរបស់ដែលធំៗ ដូចជា កន្ទេលស្រុកម៉ែងជីវ ដែលគេពេញចិត្តបំផុត គឺមានសញ្ញារូបម្ទេស តែគេមិនងាយនឹងយកទៅបានទេ ។
២២. អំពីស្មៅ និងដើមឈើ Flora
មានដើមទទឹម អំពៅ ផ្កាឈូក ក្រអៅឈូក ផ្លែខេមម៉ា ចេក ដូចនៅស្រុកចិនដែរ ។ គូលែន និងក្រូចឃ្វិចក៏មានរាងរៅដូចតែជូរ ។ ក្រៅពីនេះ មានផ្លែឈើព្រៃជាច្រើនដែលប្រទេសចិនយើងមិនធ្លាប់ដែលឃើញ ហើយប្លែកៗ ទៀតផង ។ មានផ្កាជាច្រើនដែលល្អៗ ហើយមានក្លិនក្រអូបណាស់ ។ ផ្កាដែលដុះនៅក្នុងទឹកក៏មានច្រើនយ៉ាង តែខ្ញុំមិនស្គាល់ថាជាឈ្មោះផ្កាអ្វីទេ ។ ចំណែកដើមថោ លី ហេងបួយ សុង ប៉េក សាំ ក្វាយ ឡី ចោ អ៊ាងលីវ គុយ ឡាង កេកលួយ ឈើប្រភេទអស់នេះគ្មានទេ ។ នៅស្រុកនោះ ខែទី១ ក៏មានផ្កាឈូកដែរ ។
២៣. អំពីសត្វស្លាប Birds
បណ្ដាសត្វស្លាប ឃើញមាន ក្ងោក ចចាត លលក ដែលប្រទេសចិនគ្មាន ។ ក្រៅពីនេះដូចជា ខ្លែង ក្អែក ត្មាត សេក ចាបស្រុក ត្រដក់ កុក ប្រវឹក និងចាបពួក ជាដើមសុទ្ធតែមានទាំងអស់ ។ សត្វស្លាបដែលស្រុកនេះគ្មានដូចជា ហ៊ីងតូវ (ល្វាចេក?) ហុងអេង (ក្ងានព្រៃ) អ៊ឹងអេង (ខ្លែងលឿង) តូវអ៊ូ (ត្រចៀកកាំ) ។
២៤. អំពីសត្វជើងបួន Animals
សត្វចតុប្បាទមាន រមាស ដំរី គោព្រៃ ដែលប្រទេសចិនគ្មាន ។ ក្រៅពីនេះ ខ្លាធំ ខ្លាត្រី ខ្លាឃ្មុំ ជ្រូកព្រៃ ប្រើស ក្ដាន់ និង កញ្ជ្រោងជាដើមសុទ្ធតែមានច្រើនណាស់ ។ សត្វដែលស្រុកនេះគ្មាន គឺតោស៊ីងស៊ីង (1) និង អូដ្ឋ ។ មាន់ ទា គោ សេះ ជ្រូក និងពពែ មានច្រើនក្រៃលែង ។ តែសេះស្រុកនេះទាបៗ ណាស់ គោតូចៗ ក៏មានច្រើនណាស់ដែរ ។ សត្វគោនៅរស់ គេហ៊ានជិះតែដល់វាស្លាប់ទៅ គេមិនហ៊ានស៊ី និងមិនហ៊ានយកស្បែកវាទេ គេទុកឲ្យវារលួយទៅតាមចិត្តចុះ ពីព្រោះវាធ្លាប់ជួយដល់កម្លាំងមនុស្សលោក ។ វាធ្លាប់តែអូសរទេះ ។ ពីដើមមកមិនធ្លាប់មានក្ងានទេ ប៉ុន្តែឥឡូវមានហើយ ព្រោះមាននាវាចិនទៅញយៗ គេយកពូជពីស្រុកចិនទៅ ។ កណ្ដុរស្រុកនេះធំៗ ដូចសត្វឆ្មា ហើយមានកណ្ដុរមួយមុខទៀតមានក្បាលប្លែកពិសេសធំដូចជា ក្បាលកូនឆ្កែ ។
២៥. អំពីបន្លែបង្ការ Vegetables
បន្លែមាន ត្រកួន ស្ពៃ គូឆាយ ត្រប់ ឪឡឹក ត្រឡាច ត្រសក់ ឃិនឆាយ ។ បន្លែដែលគ្មាននោះ គឺ ឆៃថាវ ស្ពៃខៀវ ខូវចេង ប៉ោឡេង ជាដើម ។ បន្លែដូចជា ត្រប់ ឪឡឹក ត្រសក់ ត្រឡាច ជាដើម តែដល់ខែទី១ មានហើយ ។ ដើមត្រប់មានដុះរាប់ឆ្នាំមិនទាន់រំលើងចោលក៏មាន ។ ដើមគរខ្ពស់ៗ ជាងផ្ទះទៅទៀត អាយុជាង ១០ឆ្នាំមិនទាន់កាប់ចោលក៏មានដែរ ។ មានបន្លែច្រើនមុខទៀត ដែលខ្ញុំមិនស្គាល់ឈ្មោះ ឯបន្លែដុះក្នុងទឹកក៏មានច្រើនមុខណាស់ដែរ ។
២៦. អំពីត្រី និងល្មូន Fish and reptiles
ពួកត្រី និងអណ្ដើកមាន ត្រីរ៉ស់ច្រើនណាស់ ក្រៅពីនេះដូចជា ត្រីឆ្ពិន និង ត្រីល្អិតឯទៀតរឹតតែច្រើនណាស់ទៅទៀត មានត្រីថូវពូ ដែលធំនោះមានទម្ងន់ដល់ជាង ២នាឡិ ហើយត្រីដែលខ្ញុំមិនស្គាល់ឈ្មោះនោះក៏មានច្រើនណាស់ដែរ ដែលជាត្រីមកពីសមុទ្រទឹកសាប (ទន្លេសាប) ។ ចំណែកត្រីទឹកប្រៃវិញក៏មានច្រើនមុខ រាងដូចអន្ទង់ និងត្រីខ្ជឹងបឹងដែរ ។ ពួកអ្នកស្រុកនេះមិនស៊ីកង្កែបទេ ម៉្លោះហើយដល់ពេលយប់គេឃើញកង្កែបលោតច្រវាត់កាត់ផ្លូវដើរ ។ អណ្ដើក កន្ធាយធំៗ ប៉ុនចង្អេរអុំ ។ នោះជាអណ្ដើកមានអាយុដល់ទៅ៦ឆ្នាំ ក៏គេនៅតែស៊ីវាដែរ ។ បង្កងនៅស្រុកឆាណាំ (កំពង់ឆ្នាំង) មួយមានទម្ងន់ដល់ជាង ១នាលិ ។ ជើងអណ្ដើកនៅស្រុកចេនភូ មានប្រវែងជាង ៨ – ៩តឹក ។ ក្រពើធំៗ ប៉ុនទូក ។ មាននាគជើង៤ មួយប្រភេទយ៉ាងចម្លែក ឥតមានស្នែងទេ ។ ចំពុះទា លៀស ខ្យង ខ្ចៅ នៅក្នុងសមុទ្រទឹកសាប (ទន្លេសាប) នោះគ្រាន់តែលូកដៃទៅក៏យកបានភ្លាម តែខ្ញុំមិនឃើញមានក្ដាមទេ ខ្ញុំស្មានថាប្រហែលជាមានដែរ តែគេមិនស៊ីទេមើលទៅ (2) ។
***
តោស៊ីងស៊ីង គឺជាស្វាមាឌធំប៉ុនមនុស្ស ដូចគេធ្លាប់ហៅតាមកុនថា ស្វាគីងកុង (Gorilla?) ។
ការពិតស្រុកយើងមានក្ដាមច្រើនណាស់ពីដើមមក តែប្រហែលជា លោក ជីវ តាក្វាន់ មិនប្រទះឃើញក្នុងទន្លេ ។
២៧. អំពីការបិទស្រា Fermented Liquor
ស្រាស្រុកនេះមាន ៤យ៉ាង ស្រាលេខ១ ចិនហៅស្រាទឹកឃ្មុំ ដែលគេយកជាតិថ្នាំ និង ទឹកឃ្មុំលាយជាមួយទឹកហើយផ្សំធ្វើឡើង ។ បន្ទាប់មកហៅតាមពាក្យអ្នកស្រុកថា ផេងកេស៊ី ដែលគេយកស្លឹកឈើមកផ្សំ គឺស្លឹកឈើឈ្មោះ ផេងកេស៊ី នេះឯងជាឈើ១ ប្រភេទ ។ បន្ទាប់មកទៀត គេយកអង្ករ ឬបាយដែលសេសសល់ទៅបិទស្រាហៅ ប៉ាវលេងកាក ព្រោះពាក្យថា ប៉ាវលេងកាក បានន័យថា អង្ករ (1) ក្រៅពីនេះទៀតមានស្រាទឹកល្ងៃស្ករ ដែលគេយកជាតិស្ករមកបិទឲ្យកើតទៅជាស្រា ។ បើគេចូលទៅស្រុកភូមិតាមមាត់ទន្លេ គេប្រទះស្រាមួយមុខទៀតធ្វើពីទឹកក្រចាប់ ព្រោះក្រចាប់ដុះនៅមាត់ព្រែក ហើយស្លឹកវាមានរសជាតិស្ករដែលគេអាចយកមកធ្វើជាស្រាបាន ។
២៨. អំពីអំបិល ទឹកខ្មេះ ស៊ីអ៊ីវ និងមី Salt, Vinegar and Soy Sauce
នៅប្រទេសនេះ ការធ្វើរបស់អស់ទាំងនេះឥតមានហាមឃាត់ទេ ។ តាមឆ្នេរសមុទ្រចាប់ពី ចេនភូ (2) និង ប៉ាងកាង (2) គេធ្វើអំបិលដោយទឹកសមុទ្រ ។ នៅក្នុងភ្នំមានរ៉ែដែលគេបានជាតិថ្មធ្វើជាអំបិលប្រសើរជាងអំបិលសមុទ្រទៀត និងយកថ្មធ្វើជាវត្ថុដទៃៗ ទៀត ។ ពួកអ្នកស្រុកនេះមិនចេះធ្វើទឹកខ្មេះទេ តែគេចូលចិត្តប្រើជាតិជូរនៅម្ហូបណាស់ គេត្រាំទឹក កាំផេង (3) ធ្វើជាម្ជូរ កាលណាដើមឈើនេះកំពុងតែលាស់គេយកស្លឹក ឬទងខ្ចី កាលណាមានផ្លែគេយកផ្លែវិញ ។
គេមិនចេះធ្វើមីទេ ព្រោះតែគ្មានស្រូវសាលី និងសណ្ដែក ។ ពួកនេះក៏មិនចេះធ្វើដំបែគ្រាប់ដែរ កាលណាគេបិទស្រា គេលាយទឹកឃ្មុំ និងទឹកត្រាំស្លឹកឈើឲ្យបានជាក្បាលស្រា ហើយក្បាលស្រានេះដូចគ្នានឹងស្រា.ស.នៅក្នុងភូមិស្រុកយើងដែរ ។
២៩. អំពីដង្កូវនាង និង ដើមមន Silk production
អ្នកស្រុកនេះមិនចេះចិញ្ចឹមដង្កូវនាងទេ ទាំងដើមមនក៏គ្មានដាំដែរ ។ ស្រីៗ មិនចេះប៉ាក់ជុល និងដេរប៉ះឡើយ ។ គេចេះត្បាញសំពត់ តែមិនចេះរវៃអំបោះទេ គេយកដៃត្រកួញសរសៃកប្បាសឲ្យកើតជាអំបោះ ហើយគេយកមកត្បាញមិនបាច់មានកីទេ ។ គេចងសរសៃអំបោះម្ខាងជាប់នឹងចង្កេះគេ (?) ហើយគេត្បាញចុងម្ខាងទៀតដោយមានត្រល់ជាបំពង់ឫស្សី ។ ប៉ុន្មានឆ្នាំក្រោយមកនេះមានពួកសៀមចូលមកនៅ គេក៏ដាំមនចិញ្ចឹមនាងធ្វើសូត្រដោយយកពូជមកពីស្រុកសៀម ។ នៅស្រុកនេះគ្មានដើមធ្មៃទេមានតែដើមក្រចៅ ។ ជនជាតិសៀមចេះដេរប៉ាក់ចំណាប់ បើសំពត់អ្នកស្រុកនេះរហែក គេយកមកពឹងស្រីសៀមឲ្យដេរប៉ះឲ្យ ។
៣០. អំពីប្រដាប់ប្រើប្រាស់ Utensils
អ្នកស្រុកធម្មតាមានផ្ទះនៅហើយតែគ្មានតុកៅអី ចានដែក ឬថាំងជាដើមប្រើទេ គេប្រើឆ្នាំងដីសម្រាប់ដណ្ដាំបាយ ហើយឆ្នាំងមួយទៀតសម្រាប់ស្ល ។ គេយកថ្ម ៣ដុំ តម្កល់ធ្វើជាជើងក្រាន និងយកត្រឡោកដូងធ្វើជាវែក ។ គេប្រើចានទាបមកពីស្រុកចិនសម្រាប់ដាក់បាយ ឯសម្លគេដាក់នឹងកន្ទោងស្លឹកឈើដែលគេខ្ទាស់មិនលេចទឹកទេ (?) ។ គេយកស្លឹកក្រចាប់ធ្វើជាស្លាបព្រាដួសសម្លបញ្ចូលមាត់ កាលណាប្រើរួចគេបោះចោលទៅ ។ ម្ហូបថ្វាយព្រះថ្វាយទេវតា ក៏គេដាក់នឹងស្លឹកដូច្នេះដែរ ។ គេយកគ្រឿងដែលធ្វើពីស្ពាន់.ស.ដែលដាក់ទឹកនៅក្បែរខ្លួន សម្រាប់ជ្រលក់ដៃកុំឲ្យជាប់បាយនិងដៃ ព្រោះគេបរិភោគដោយផ្ទាល់និងដៃ បើគ្មានទឹកផ្សើមដៃមិនបានឡើយ ។ គេប្រើផ្ដិលសំរឹទ្ធសម្រាប់ចាក់ស្រាផឹក ចំណែកអ្នកក្រប្រើផ្ដិលដែលធ្វើអំពីដី រីឯពួកមន្ត្រីគេប្រើផ្ដិលធ្វើពីប្រាក់ ឬជាមាសផងក៏មាន ។ បើក្នុងឱកាសបុណ្យធំៗ ដូចជាបុណ្យជាតិវិញ គេប្រើប្រដាប់ទាំងនេះ ធ្វើសុទ្ធតែពីមាសទាំងអស់ ហើយមានរបៀបផ្សេងពិសេសទៀតផង ។ នៅនឹងដី គេក្រាលកន្ទេលមកពីស្រុកម៉េងជីវ (ស្រុកចិន) ឬមួយក្រាលស្បែកខ្លាធំ ខ្លារខិន ស្បែកប្រើស រមាំង ពុំនោះទេគេប្រើកន្ទេលផ្ដៅ ។ នៅពេលជិតៗ នេះ គេទើបនឹងចេះប្រើតុទាបៗ មានកម្ពស់ប្រហែលមួយហត្ថ ។ សម្រាប់កន្លែងគេដេក គេប្រើកន្ទេលឫស្សីតែឥឡូវនេះមានខ្លះប្រើគ្រែទាបៗ ខ្លះដែរហើយ ដែលជាគ្រែធ្វើមកពីស្រុកចិន ។ ម្ហូបចំណីគេគ្របដោយសំពត់ ឯនៅក្នុងវាំងគេប្រើសំពត់ព្រែប៉ាក់ឌិន ឬខ្សែសយ ដែលបានមកពីពួកឈ្មួញសំពៅប្រទេសក្រៅនាំយកមកថ្វាយ ។ ដើម្បីស្រិតអង្ករ គេមិនប្រើត្បាល់កិនទេ គេប្រើត្បាល់បុកទៅវិញ ។
៣១. អំពីរទេះ និងអង្រឹងស្នែង Carts and palanquins
ការធ្វើអង្រឹងស្នែង គេយកឈើមួយដើមដែលកោងចំកណ្ដាលអ៊ែនចុះក្រោម ចុងសងខាង.ង.ឡើងលើ ហើយនៅចុងនោះគេឆ្លាក់ជាក្បាច់ផ្កាភ្ញី និងមានស្រោបមាស ឬប្រាក់ពីក្រៅឈើនោះផង គេហៅថា អង្រឹងដងមាស ឬដងប្រាក់សម្រាប់តាមលំដាប់ថ្នាក់ ។ ចម្ងាយពីចុងដងប្រហែលមួយហត្ថ គេវាយដែកធ្វើជាស្រយូវម្ខាង១ ហើយគេយកសំពត់មួយផ្ទាំងយ៉ាងធំ ហើយក្រាស់មកបត់ធ្វើជាត្រចៀកសម្រាប់ស៊កខ្សែភ្ជាប់ទៅនិងស្រយូវដែកនោះ ។ អ្នកជិះគេអង្គុយលើសំពត់នោះ ដៃកាន់ជាយសំពត់ផង ហើយឲ្យមនុស្ស ២នាក់ជានាក់សែង ។ នៅក្បែរអង្រឹងស្នែងតែងតែមានប្រដាប់មួយទៀតមានសណ្ឋានដូចដំបូលទូកតែធំជាង ក៏មានបិទបាំងដោយសំពត់ព្រែ ៥ពណ៌ ហើយដោយមានមនុស្ស ៤នាក់សែង និងមានមនុស្សដើរតាមហែពីក្រោយផង ។ បើធ្វើដំណើរទៅឆ្ងាយ គេអាចជិះដំរី និងសេះព្រមទាំងប្រើរទេះដែរ ។ រទេះនៅស្រុកនេះ ក៏មានលក្ខណៈដូចរទេះស្រុកឯទៀតដែរ តែគេជិះសេះឥតមានកែបទេ ឯដំរីក៏គ្មានប្រដាប់សម្រាប់អង្គុយដែរ ។
***
អង្ករ ពីដើមគេហៅ រង្ករ ។
ចេនភូ = ចន្ទបូរ ឬ ចន្ទបុរី ។ ប៉ាកាង = បាកាន ។
តាមមើលទៅ ដើមនេះគួរជា ដើមអំពិល ព្រោះគេប្រើស្លឹកក៏បាន ផ្លែក៏បាន។
៣២. អំពីទូក និងច្រវា Boats
អំពីទូកធំៗ សុទ្ធតែធ្វើឡើងដោយយកឈើរឹងៗ មកចាំងជាបន្ទះក្ដារសិន រួចទើបវាយផ្ដុំឡើងជាទូក ។ មេជាងឥតមានប្រើរណាទេ គេប្រើតែដឹងហើយ និងដែកខួងដែលជាហេតុនាំអោយខាតឈើ និងកម្លាំងច្រើនណាស់ ។ នៅពេលដែលគេចង់កាត់ឈើជាកំណាត់ៗ គេតែងយកដែកខួងមកខួងទម្លុះផ្ដាច់តែម្ដង ទោះជាធ្វើផ្ទះក៏ធ្វើរបៀបគ្នានេះដែរ ។ គេមានប្រើដែកគោលវាយធ្វើទូកដែរ ។ គេយកស្លឹកឡេង (ក្រចាប់) មកប្រក់ធ្វើដំបូល ដោយយកដើមស្លាមកពុះជាបន្ទះកៀបសង្កត់ស្លឹកនោះផង។ ទូករបៀបនេះគេហៅថា ស៊ីនណា ។ គេបិទពរទូកដោយជ័រឈើ ខ្លាញ់ត្រី លាយនឹងកំបោរ ។ ចំណែកទូកតូចវិញ គេលុងធ្វើពីឈើមួយដើមធំ ។ គេយកភ្លើងដុតរោលឲ្យទន់សាច់ឈើ ទើបទល់បំប៉ោងពង្រីកពោះទូកឲ្យធំក្បាល កន្សៃស្រួច ឥតមានប្រើដំបូលទេ តែដាក់បានមនុស្សច្រើននាក់ណាស់ដែរ ។ ទូករបៀបនេះហៅថា កុយឡាំង ។
៣៣. អំពីខែត្រ Prefectures
ខែត្រមានទាំងអស់ជាង៩០ គឺ ខែត្រចេងពួ (ចន្ទបូរ) ឆាណាំ (ឆ្នាំង) ប៉ាកាង (បាកាន) មុងលាង ប៉ួចស៊ី ផូវមួយ ទីហួង បាក់លុតប៉ោ ណៃកាខាំង ប៉ួចស៊ីលី ជាដើម ។ ក្រៅពីនេះខ្ញុំមិនចាំឈ្មោះទេ ។ ខែត្រនិមួយៗ សុទ្ធតែមានមន្រ្ដីកាន់កាប់ ហើយមានធ្វើបន្ទាយឈើជារបាំងផង ។
៣៤. អំពីស្រុកភូមិVillages
នៅក្នុងភូមិនិមួយៗ ជួនមានវត្ត ជួនមានប្រាសាទ ហើយមានមន្ត្រីម្នាក់នៅត្រួតត្រាយ៉ាងហ្មត់ចត់ ។ មន្ត្រីនោះគេហៅថា មួយស៊ី ។ នៅតាមផ្លូវធំៗ តែងមានសាលាមួយសម្រាប់ឈប់សម្រាក គេហៅថា ស៊ិមប៉ាក់ ។ ប៉ុន្តែនៅពេលថ្មីៗ នេះមានកើតចម្បាំងជាមួយនឹងប្រទេសសៀម ភូមិទាំងនេះក៏ប្រែក្លាយទៅជាដីវាលទៅវិញ ។
៣៥. អំពីប្រមាត់ប្រមង់ Taking gall
កាលពីមុននេះ តែដល់ខែទី៨ គេតែងធ្វើការចាប់មនុស្សយកប្រមាត់ពីព្រោះស្ដេចចាម្ប ក្នុងមួយឆ្នាំគេសុំយកប្រមាត់ ១ថូដែលមានចំនួនរាប់ពាន់ ។ នៅក្នុងពេលយប់ គេចាត់ពួកអ្នកយកប្រមាត់ (ប្រមាត់ប្រមង់?) ដើរទៅតាមផ្លូវនានាក្នុងទីក្រុង និងក្នុងភូមិ ។ បើប្រទះមនុស្សណាដើរក្នុងពេលយប់ស្ងាត់នោះ គេចាប់យកខ្សែចងក្បាលឲ្យជាប់ហើយយកកូនកាំបិតចាក់ក្រោមក្លៀកខាងស្ដាំខ្វះយកប្រមាត់ដាក់ក្នុងថូ លុះត្រាតែបានពេញចំនួនទើបគេយកទៅថ្វាយស្ដេចក្រុងចាម្ប ។ ប៉ុន្តែគេមិនយកប្រមាត់ជនជាតិចិនទេ ។ ពីព្រោះមានកាលមួយឆ្នាំនោះ គេយកប្រមាត់របស់ចិនមួយទៅលាយនិងគេក៏បណ្ដាលឲ្យស្អុយរលួយខូចប្រមាត់នៅក្នុងថូលែងប្រើការបានទាំងអស់ ។ ពេលក្រោយមក គេលែងមានការដើរចាប់យកប្រមាត់ទៀតហើយ ហើយគេចាត់មន្ត្រីដោយឡែកសម្រាប់មុខងារខាងយកប្រមាត់ពីពួកក្រោមអំណាចខ្លួន ដែលតាំងឲ្យនៅជាយក្រុងក្បែរទ្វារខាងជើង។
៣៦. អំពីរឿងចម្លែកA strange affair
នៅក្នុងកំពែងនាទិសខាងកើត មានអ្នកព្រៃម្នាក់នោះរួមរ័កជាមួយប្អូនស្រីឯងបង្កើត ក៏ស្រាប់តែជាប់ស្បែកសាច់គ្នាបេះមិនចេញរហូតគ្រប់៣ថ្ងៃ ឥតមានស៊ីចុកអ្វីសោះក៏ស្លាប់បង់ជីវិតទៅ ។ អ្នកស្រុកខ្ញុំម្នាក់សែ ស៊ី គេបានរស់នៅស្រុកនេះរវាង ៣៥ឆ្នាំ គេថា គេបានឃើញរឿងនេះច្បាស់ពិត ២លើក ហើយគេថាបានជាសក្ដិសិទ្ធិដូច្នេះ ព្រោះបារមីព្រះរបស់ស្រុកនេះខ្លាំងពូកែណាស់ ។
៣៧. អំពីការងូតទឹក Bathing
ប្រទេសនេះក្ដៅខ្លាំងណាស់ ក្នុងមួយថ្ងៃៗ បើមិនងូតទឹកច្រើនលើកទេ គឺច្បាស់ជាអត់ទ្រាំមិនបានឡើយ ទោះបីនៅពេលយប់ក៏ជៀសមិនរួចពីការងូតទឹកម្ដង ឬ២ដងដែរ ។ គេគ្មានបន្ទប់ទឹក គ្មានចានដែក គ្មានប៉ោតទេ ។ ក្នុងផ្ទះមួយតោងមានស្រះមួយ បើពុំនោះទេ គេព្រួតគ្នា ២ -៣ ផ្ទះទៅងូតទឹកស្រះមួយដោយលែងខ្លួនចោល ឥតគិតពីរឿងខ្មាសគ្នាស្រីប្រុសទេ ។ ប៉ុន្តែបើឪពុកម្ដាយចាស់ គាត់ទៅដល់ស្រះមុន ក្មេងស្រីប្រុសមិនហ៊ានទៅជិតទេ ប្រសិនបើក្មេងកំពុងតែងូតទឹកស្រះនោះមុនវិញ ក៏ចាស់ទុំនោះនាំគ្នាគេចចេញដែរ ។ មនុស្សមានវ័យស្របាលគ្នាឥតគិតអៀនខ្មាសគ្នាឡើយ ។ គេយកតែដៃឆ្វេងបិទបាំងកេរខ្មាសរបស់ខ្លួន ហើយដើរចុះក្នុងទឹកទៅ ។ ជួនកាលក្នុងរយៈ ៣ – ៤ថ្ងៃ ឬ ៥-៦ថ្ងៃម្ដង ពួកស្រីៗ ទីក្រុង ១ក្រុមមានគ្នា ៣ - ៤នាក់ នាំគ្នាចេញទៅមុជទឹកទន្លេខាងក្រៅកំពែងក្រុង ។ នៅពេលដែលទៅដល់ទន្លេនោះ គេដោះសំពត់ដែលវ័ណ្ឌខ្លួនចេញ ដើរចុះទៅក្នុងទឹកហើយទៅជួបជុំគ្នានៅក្នុងទន្លេនោះរាប់ពាន់នាក់ ។ សូម្បីតែពួកស្រីៗ ដែលមានត្រកូលខ្ពង់ខ្ពស់ក៏ដូច្នេះ ដែរ។ គេឥតមានខ្មាសអ្វីទេ ចាប់តាំងពីក្បាលដល់ចុងជើងមើលគ្នាឃើញទាំងអស់ ។
នៅមាត់ទន្លេក្រៅទីក្រុងនោះ រាល់ថ្ងៃតែងតែមានជនជាតិចិននៅទំនេរ ហើយលួចនាំគ្នាទៅចាំមើលលេងតាមគំនិតខិលខូច ហើយឮថាគេលួចឆ្លៀតពេលនៅក្នុងទឹកនោះផង ។ ទឹកនោះនៅក្ដៅអ៊ុនៗ ជានិច្ច លុះត្រាដល់ពេលយប់យាម៤ ទើបត្រជាក់ លុះដល់ព្រឹកថ្ងៃរះឡើងក៏ក្ដៅអ៊ុនៗ ឡើងវិញទៀត ។
៣៨. ការចូលជ្រកនៅ (អន្តោប្រវេសន៍) Living abroad
ពួកជនជាតិចិនដែលជាអ្នកឈ្មួញដើរសំពៅ កាលមកដល់ស្រុកនេះក៏ពេញចិត្តគេខ្លាំងណាស់ព្រោះស្រុកនេះមិនបាច់ប្រើសំលៀកបំពាក់ច្រើន ហើយអង្ករគេក៏ស្រួលរក ប្រពន្ធក៏ស្រួលរកបាន ឯផ្ទះសំបែងក៏ងាយធ្វើ គ្រឿងប្រើប្រាស់ក៏ងាយរក ការលក់ដូរក៏ធូរងាយ ម៉្លោះហើយបានជាមានអ្នកចូលពីស្រុកក្រៅ មករស់នៅស្រុកនេះច្រើនណាស់ ។
៣៩. អំពីកងទ័ព The army
កងទ័ពធ្វើដំណើរដោយលែងខ្លួនឥតអាវ ។ ដៃស្ដាំគេកាន់លំពែង ដៃឆ្វេងកាន់ខែលគ្មានប្រើធ្នូនិងព្រួញទេ កាំភ្លើងធំ ឬអាវក្រោះក៏គ្មានដែរ ។ តាមឮគេថា កាលកើតចម្បាំងនិងជាតិសៀម គេនាំគ្នាកេណ្ឌអ្នកស្រុកទៅវាយដោយកម្លាំងតែម្ដង ពុំមានប្រើល្បិចកលឧបាយអ្វីឡើយ ។
៤០. អំពីការយាងចេញនៃមហាក្សត្រ The king in and out of the palace
ខ្ញុំបានឮគេនិយាយថា ស្ដេចអង្គមុនៗ មិនដែលយាងចេញទៅណាទេព្រោះខ្លាចមានរឿងហេតុ ។ ស្ដេចអង្គថ្មីនេះត្រូវជាសុណិសាស្ដេចមុន ។ កាលពីដើម លោកមានឋានៈជាមេទ័ព ។ បិតាក្មេកនោះសព្វព្រះទ័យនិងបុត្រីព្រះអង្គណាស់បានជាកូនស្រីនេះ លួចយកព្រះខ័នមាសបានហើយយកទៅឲ្យប្ដីរបស់ព្រះនាង ។ បុត្រាបង្កើតក៏មិនបានទទួលរាជស្នងបិតា ក៏លើកគ្នាទៅដណ្ដើមរាជ តែត្រូវស្ដេចថ្មីជ្រាបការទាន់ចាប់បាននាំយកមកកាត់ម្រាមជើង ហើយយកទៅដាក់គុកងងឹត ។ ស្ដេចថ្មីនេះមានពាក់អាវក្រោះដែក ទោះបីគេប្រើកាំបិត ឬព្រួញក៏មិនអាចមុតបានដែរ ។ ដូច្នេះហើយ ទើបព្រះអង្គហ៊ានយាងចេញក្រៅ ។ ខ្ញុំបានទៅនៅទីនោះជាងមួយឆ្នាំ បានឃើញព្រះអង្គយាងចេញមក ៤-៥ដង ។ ការយាងចេញមកម្ដងណាតែងមានទ័ពនៅការពារពីខាងមុខ មានអ្នកកាន់ទង់ជ័យ និងមានតន្ត្រីនៅខាងក្រោយ ។ ស្រីស្នំ ៤-៥នាក់ស្លៀកសំពត់ផ្កា សៀតផ្កានៅសក់ក្បាល ដៃកាន់ទៀនធំដើរជាក្រុមៗ ។ ទោះបីនៅពេលថ្ងៃភ្លឺក្រឡែតក្ដី ក៏គេអុជទៀនដែរ ។ នៅក្នុងចំណោមស្រីស្នំទាំងនោះ មានខ្លះកាន់គ្រឿងមានដូចជា ភាជន៍មាស និងគ្រឿងបិទបាំងជាដើមផ្សេងៗ ពីគ្នា មិនដឹងជាគេយកទៅប្រើការអ្វីខ្លះឡើយ ។ នៅមានស្រីស្នំខ្លះទៀត កាន់ស្ន លំពែង ខែល ជាទ័ពនៅខាងក្នុងមួយក្រុមទៀតផង មានរទេះទឹមពពែ និងរទេះទឹមសេះដែលមានតាក់តែងដោយគ្រឿងមាសបរដង្ហែដែរ ។
ពួកនាម៉ឺនសព្វមុខមន្ត្រី និងពួកញាតិវង្សសុទ្ធតែជិះដំរីនៅខាងមុខ បើមើលពីចម្ងាយទៅឃើញសុទ្ធតែក្លស់ពណ៌ក្រហមឥតគណនា ។ បន្ទាប់មកទើបដល់ព្រះមហេសីធំតូច តាមលំដាប់ថ្នាក់ ជិះអង្រឹងស្នែង ជិះរទេះសេះ ឬជិះដំរីដ៏មានក្លស់ បើកបាំងមិនតិចជាងមួយរយទេ ។ បន្ទាប់ទៀតទើបដល់ព្រះរាជាព្រះទ្រង់ឈរនៅលើខ្នងដំរី ព្រះហស្តកាន់ព្រះខ័នទិព្វ ។ ភ្លុកដំរី ព្រះទីន័ងសឹងមានពាក់ចង្កំមាស ។ មានក្លស់.ស. (ស្វេតច្ឆត្រ) ចំនួន២០ ដ៏មានស៊ែមមាសបើកបាំងជុំព្រះអង្គដែលសុទ្ធតែជាក្លស់ដងមាស នៅជុំវិញព្រះអង្គមានទ័ពដំរីប្រដាប់ដោយអាវុធជាគ្រឿងការពារ ។ បើប្រសិនជាស្ដេចយាងទៅណាជិតៗ ទេ ទ្រង់គង់លើគ្រែស្នែង (ព្រះវ) ហើយអ្នកសែងសុទ្ធតែស្រីៗ ស្នំ ។ សឹងតែរាល់ដង កាលណាស្ដេចយាងចេញដំណើរតែងមានរូបស្តូបតូចមួយ ហើយពីមុខនេះមានព្រះពុទ្ធរូបមាសមួយអង្គផងសែងពីមុខព្រះរាជា ។ បណ្ដាជនដែលនៅតាមដងផ្លូវត្រូវសំពះលុតជង្គង់ក្រាបក្បាលដល់ដី ដែលគេហៅថា សំប៉ា (សំពះ?) បើពុំដូច្នោះទេនិងត្រូវគេចោទថា មើលងាយព្រះចេស្ដា ហើយនិងត្រូវគេចាប់យកទៅឃុំចោលឥតដោះលែងឡើយ ។
ក្នុងមួយថ្ងៃព្រះរាជាទ្រង់កិច្ចការរដ្ឋ ២លើក គឺទទួលសវនាការពីរដ្ឋមន្ត្រី និងរាស្ត្រ ប៉ុន្តែគ្មានបញ្ជីកត់កំណត់ចំនួនមនុស្សនិងកិច្ចការនោះទេ ។ បើមន្ត្រី ឬរាស្ត្រណាចង់ចូលគាល់ត្រូវតែចូលទៅអង្គុយបត់ជើងផ្ទាល់នឹងដីរង់ចាំជាមុន ។ មួយសន្ទុះ ក្រោយមកទើបគេឮសូរសំឡេងតន្ត្រីរងំខាងក្នុង ។ អ្នកនៅខាងក្រៅផ្លុំស័ង្ខតបទៅវិញ ។ ខ្ញុំឮគេថា គេប្រើតែទីនាំងគ្រែស្នែងមាស (ព្រះវមាស) ទេ បើគ្រាន់តែយាងជិតៗ ។ បន្ទាប់មកគេឃើញស្រីស្នំពីរនាក់រូតវាំងននព្រះវនោះឡើង ក៏លេចឃើញស្ដេចគង់ឈរកាន់ព្រះខ័ន នៅក្នុងស៊ុមមាសជាទីព្រះទែនគង់ប្រថាប់ ។ ពេលនោះ ទាំងមន្ត្រីទាំងរាស្ត្រសុទ្ធតែអោនក្បាលលើកដៃសំពះ លុះត្រាតែផុតសំឡេងស័ង្ខដែលជាសញ្ញាឲ្យងើបមុខឡើង ទើបហ៊ានងើបព្រមគ្នា ។ ស្ដេចក៏គង់ប្រថាប់ដែរ ។ ព្រះទែននោះក្រាលដោយស្បែកសត្វសិង្ហ ដែលជាកេរ្តិ៍ដំណមកច្រើនស្ដេចហើយ ។ លុះទ្រង់ប្រស្រ័យការចប់ហើយ ស្ដេចយាងចូលវិញដោយមានស្រីស្នំ ២នាក់រូតរនាំងបិទដូចដើម អ្នកទាំងអស់គ្នាក៏ក្រោកឈរហើយអែបៗ ខ្លួនទៅកៀនរៀងខ្លួនទៅ ។ ពិតមែនតែស្រុកនេះ មិនសូវស៊ីវិល័យ តែគេស្គាល់ច្បាប់ទម្លាប់គោរពព្រះមហាក្សត្រ ។
***
រឿងនេះមកពី លោក ជីវ តាក្វាន់ មិនបានឃើញ និងស៊ើបព័ត៌មានទេ ព្រោះតាមឯកសារជាច្រើនណាស់ថា ខ្មែរចេះរៀបចំទ័ពត្រឹមត្រូវ មានសស្ត្រាវុធ និងក្បួនយុទ្ធសាស្ត្រផង។
ស្ដេចអង្គនេះ លោក Adémare Leclère សរសេរក្នុង Histoire du Cambodge ថា : ក្នុងចន្លោះពេលនោះ មានស្ដេចសោយរាជ្យជាច្រើនអង្គមិនប្រាកដនាម តែគេសំគាល់បានមួយតាមសិលាចារឹក គឺ ស្ដេចជយបរមេស្វរៈ (ព្រះបាទឥន្រ្ទវម៌ទី៣) ដែលសោយរាជ្យក្នុងចន្លោះឆ្នាំ ១២៥០ – ១៣០០នេះ ។ **
** សុំបញ្ជាក់ផងដែលថា តាមសៀវភៅប្រវត្តិសាស្ត្រដែលសិក្សានៅមហាវិទ្យាល័យមនុស្សសាស្ត្រ និងសង្គមសាស្ត្រ (ភូមិន្ទ II) បច្ចុប្បន្ន ស្ដេចដែលសោយរាជ្យនៅអង្គរកំឡុងពេលដែល លោក ជីវ តាក្វាន់ មកស្នាក់នៅនោះ គឺ ស្ដេចស្រីន្ទ្រវម៌ (១២៩៦-១៣០៨) ដែលជាបុត្រសុណិសារបស់ ស្ដេចជ័យវម៌ទី៨ (១២៤៣-១២៩៥) ។ ឯស្ដេចដែលមាននាមបច្ឆាមរណៈ ជយវម៌បរមេស្វរៈ (ជយបរមេស្វរៈ) នោះ គឺ ស្ដេចជ័យវម៌ទី៩ (១៣២៧-១៣៣៩) ដែលគេកំណត់ថាជាស្ដេចចុងក្រោយនៃសម័យអង្គរ ។ អានបន្ថែម ព្រះរាជាខ្មែរសម័យអង្គរ (ពីព្រះរាជាទី១៩ ដល់ទី២៧) ។
កំណត់ហេតុ ជីវ តាក្វាន់ ៖ ពន្យល់ពាក្យ
- កាងពាងឈូ ឬ កាងពាងជូ ៖ តាមយោបល់របស់ លោក Pelliot ថាពាក្យ កាងពាង ក្លាយពីពាក្យ កំពង់ ។ តាមយោបល់របស់យើងថា កំពង់ ចិនសរសេរតែមួយមាត់ទេថា ប៉ុង ដូចជា ប៉ុងចាំ ៖ កំពង់ចាម ។ ម្យ៉ាងទៀត បើកាត់យកតែពីរម៉ាត់ ត្រូវនៅសល់មួយម៉ាត់ទៀត ឈូ ឬ ជូ ប្រែមិនកើត ។ ដូច្នេះ យើងយល់ថាពាក្យនេះទំនងជាមកពីពាក្យ កំពែងជួរ ទៅវិញ ព្រោះពីដើមទីក្រុងនិមួយៗ តោងធ្វើជាកំពែងជាជួរព័ទ្ធជុំវិញជាព្រំដែននៃទីក្រុង ។ ក្នុងបរិវេណនៃកំពែងនេះ អ្នកក្រុងរស់នៅមានវាំង មានផ្សារផ្សោ មានផ្ទះអ្នកទីក្រុង ។ ទម្លាប់បុរាណហៅថា កំពែង ឬ សីមា ។ សូមមើលពាក្យឧកញ៉ាសុត្តន្តប្រីជា ឥន្ទ ក្នុងគតិលោកទី១ ក៏និយាយហៅទីក្រុងថា កំពែង ។ នៅសិលាចារឹកជាច្រើនក៏ហៅទីក្រុងថា កំពែង ។ លោក Pelliot បានប្រែ កាងពាងជូ ថា Ville Murée ក៏សមន័យថា កំពែង នេះដែរ ។
- កានពូចឺ (ចិនទាជីវអាន : កាំព័រទី) ៖ ជាសំដីចិនកត់តាមសំដីខ្មែរ : កម្ពុជ ឬ កម្ពុជា ។ ហេតុនេះហើយបានជាចិនដែលសរសេរក្រោយ ជីវ តាក្វាន់ កែទៅជា កាំផូវជិ ដូច្នេះក៏មាន ហើយក្រោយមកទៀតកែទៅជា កាំពូចេ ដែលនៅប្រើជាប់រហូតសព្វថ្ងៃនេះ ។ ជីវ តាក្វាន់ បានបញ្ជាក់ក្នុងសេចក្ដីផ្ដើមថា តាមការកត់ត្រារបស់ពួកអឺរ៉ុបថា ប្រទេសនេះឈ្មោះដូច្នេះដែរ ។ ត្រង់នេះនាំឲ្យយើងដឹងថា ជីវ តាក្វាន់ បានមើលសៀវភៅកំណត់ហេតុរបស់អឺរ៉ុប គឺពួកព័រទុយគ្ហេ ដែលសរសេរឈ្មោះប្រទេសយើងថា Kamboja ឬ Kamvuja កម្វុជ (សូមមើលសៀវភៅ Le Cambodge) ។
- ឃុនលុន ៖ ឈ្មោះសមុទ្រដែល ជីវ តាក្វាន់ និយាយថា នៅតាមរយៈផ្លូវពីក្រុងចាម្ប មកស្រុកចេនឡា ។ លោក Pelliot ស្រាវជ្រាវឃើញថាជាសមុទ្រកោះត្រឡាច ដែលលោកប្រែ La mer de Poulo-Condor ប៉ុន្តែយើងស្រាវជ្រាវតាមរកឲ្យឃើញន័យច្បាស់ជាងនេះទៀតពុំទាន់ឃើញ ។
- ចេនគាឡាង ឬ តាំងកេឡាង ៖ ទំនងជាពាក្យសំស្ក្រឹត ស្រីគារ ដែលខ្មែរនិយមយកមកប្រើហៅពពួក ស្នំបរិវារ និងអ្នកបម្រើស្ដេចសម្រាប់ហែហមជាលំអ និងកត្ដិយសស្ដេច ។ យើងសរសេរសព្វថ្ងៃទៅជា «ស្រឹង្គារ» ។ មកពីដំបូង គេអានថា សឹងគារៈ មានសំឡេង រៈ នៅចុងលុះចិនគ្មានអក្សរ រ ក៏យកសំលេង ឡ ឬ ល មកជំនួសបានជា សឹងគារៈ ទៅជា ចេនគាឡាង ។
- ចេងផូវ ឬ ថេងភូ ៖ ជីវ តាក្វាន់ ទុកជាឈ្មោះស្រុកមួយជាជាយដែនប្រទេសចេនឡា ។ លោក Pelliot បញ្ជាក់ថែមថាស្រុកនេះនៅត្រង់ភូមិភាគ Cap Saint-Jacques ឬ ខែត្របារៀ សព្វថ្ងៃនេះ ។
- ចេនឡា ឬ ចេនលាក់ : ពាក្យនេះនៅក្នុងការរាវរកសំខាន់ណាស់ ព្រោះជាឈ្មោះប្រទេសតែម្ដង ។ នឹងថា ជាឈ្មោះដែលអ្នកស្រុកយើងហៅខ្លួនថា យើងជាអ្នកចេនឡា ឬជាតិចេនឡាក៏មិនមែន ព្រោះដូចនិយាយខាងដើមសេចក្ដីប្រែនេះស្រាប់ ដែល លោក ជីវ តាក្វាន់ បញ្ជាក់អ្នកប្រទេសនេះហៅខ្លួនឯងថា កាន់ផៃចឺ ហើយដែលអ្នកស្រុកអឺរ៉ុបកត់ទុកថា កាំពូចឺ ដែលមានសំឡេងស្រដៀងនឹង កាំពូចេ ដែរ ។ កំណត់នេះបង្ហាញថា មិនមែនជនជាតិយើងដាក់ឈ្មោះ ចេនឡា នេះទេ ប្រាកដជាបរទេសហៅសំគាល់តាមហេតុ ឬតាមរបស់អ្វីមួយមិនខាន ពិសេសគឺ ចិននេះឯងបានមកទាក់ទងហើយបានសរសេរកត់ត្រាស្រុកយើងមុនគេ (តាំងពីសតវត្សទី៤) ។ បើដូច្នេះយើងត្រូវរាវរកតាមសំនៀងសំដីចិន តើ ចេនឡា នេះថាត្រាប់តាមសំដីខ្មែរថាម៉េច? ឧទាហរណ៍ ពាក្យ ហ្វូហាន ឬ ហ្វូណាម មកពីត្រាប់ពាក្យខ្មែរថា ភ្នំ ចិនគ្មានអក្សរតម្រួត ម៉្លោះហើយ ភ្នំ រំលែកសំឡេងទៅជា ភូណម ឬ ភូណាម ។ កាលខ្ញុំទៅស្រុកចិន ជួបនឹងអ្នកស្រាវជ្រាវចិនម្នាក់ ឈ្មោះ ស៊ីវម៉េង គាត់ប្រាប់ខ្ញុំថាគាត់ឃើញឯកសារមួយនិយាយពីឈ្មោះ ចេនលា នេះគឺ ដើមឡើយចិនហៅប្រទេសមួយដែលស្ថិតនៅខាងលើ ប្រទេស ហ្វូណាន ។ ប្រទេសនោះមានព្រៃក្រាស់ណាស់ ហើយសំបូរឃ្មុំយកក្រមួនធ្វើទៀន ។ ពួកចិនតែងធ្វើដំណើរតាមសំពៅមកទិញដូរយកក្រមួនសុទ្ធ គឺក្រមួនយកពីឃ្មុំដើម្បីនាំទៅលក់ឯស្រុកគេសម្រាប់ធ្វើទៀន ហើយគេនាំគ្នាសន្មតហៅស្រុកនេះថា ៖ ក្រមួនសុទ្ធ គឺថា ចេន ឬ ចេង ប្រែថាសុទ្ធ ឯ ឡា ឬ ឡាក់ ប្រែថា ក្រមួន ឬ ឃ្មុំ ឬ ទៀន (ភាសាចិនគេដាក់គុណនាមមុននាម) បូករួមមកបានន័យថា «ស្រុកក្រមួនសុទ្ធ»។ មានយោបល់មួយទៀតចុះសំរុងគ្នាថា នៅច្រកទន្លេធ្លាយទៅសមុទ្រជាកន្លែងអ្នក ចេនលា នាំក្រមួនសុទ្ធទៅទុកលក់ឲ្យសំពៅចិននោះ គេសន្មតឈ្មោះស្រុកក្រមួនដែរ គឺក្រមួនស (កម្ពុជាក្រោម) ស នេះមិនសំដៅខ្លាញ់គោទេ ព្រោះសម័យនោះមិនទាន់មាន ដូច្នោះសនេះ គឺជាក្រមួនសុទ្ធនេះឯង ហើយនៅភូមិភាគក្រមួនសនេះ ក៏មានស្រុក ភូមិមានឈ្មោះថា ក្រមួនៗ ច្រើនណាស់ នាំឲ្យសន្និដ្ឋានបានថា ៖ ស្រុកភូមិត្រង់នោះជាទីឃ្លាំងផ្ទុកក្រមួន នាំទៅទុកលក់ឲ្យសំពៅចិនមែន ព្រោះសំពៅដើរតែតាមសមុទ្រមិនបានចូលមកតាមទន្លេទេ ។
- ឆឺនថា ឬ ឆេនថាន់ : ទំនងមកពីពាក្យ ជាន់ឋាន ក្រែងក្នុងពិធីនេះគេនាំលោកមកកាន់ទីកន្លែងរបស់កូនស្រី ? ប៉ុន្តែក្នុងទំនៀមហើយមកឥលូវនេះមិនឃើញមានធ្វើដូច្នេះទេ ។ ពត៌មាននេះ មិនគួរនឹងជឿ ប៉ុន្តែយើងយល់ថា តើ លោក ជីវ តាក្វាន់ បំផ្លើសរឿងនេះដើម្បីប្រយោជន៍អ្វី? មិនតែប៉ុណ្ណោះ លោកបញ្ជាក់ទាំងពេលដែលឃើញគេធ្វើ ហើយត្រង់ណា លោកមិនឃើញផ្ទាល់ភ្នែកដូចជានៅក្នុងបន្ទប់ក៏លោកបញ្ជាក់ច្បាស់ថា លោកគ្រាន់តែលឺគេថាទេ (ត្រង់នេះឃើញថា លោកមានចិត្តត្រង់ណាស់ក្នុងដំណើរកត់ហេតុនេះ) ។
- ឆេណាំ រឺ ឆាណាំ : ជាសំឡេងចិន ត្រាប់តាមពាក្យខ្មែរ ឆ្នាំង ដោយសារចិនគ្មានសំឡេងអក្សរតម្រួត គឺសំដៅយក កំពង់ឆ្នាំង ព្រោះពាក្យកំពង់ប្រែថា ភូមិ ម៉្លោះហើយ លោក ជីវ តាក្វាន់ កត់យកតែឈ្មោះភូមិតែម្ដង។ ច្បាស់ថែមពីលើនេះទៀត គឺ លោក ជីវ តាក្វាន់ បានរាប់រៀបថា ជាឈ្មោះខេត្តមួយនៃ ប្រទេសចេនឡា ហើយគេធ្វើដំណើរចេញពីនេះត្រូវឆ្លងកាត់សមុទ្រសាប (ទន្លេសាប) អស់ពេលដប់ថ្ងៃទៀត ទើបដល់ក្រុងធំ ។
- ផូគូ : ក្លាយតាមសំដីចិន ទំនងជាហៅពាក្យខ្មែរ ចៅគូ ដែលគេធ្លាប់និយមប្រើនៅចុងសតវត្សទី១៣ សម្រាប់ហៅលោកសង្ឃ (សព្វថ្ងៃសៀមនៅប្រើនៅឡើយ) ។
- ប៉ាតេង : ពាក្យខ្មែរបុរាណ កម្រតេង ដែលក្រោយមកក្លាយជា កំរតែង រួចសព្វថ្ងៃថា គម្ដែង គឺសម្រាប់សំគាល់ងារមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់ និង អ្នកប្រាជ្ញធំ ឬអ្នកមានរិទ្ធិតេជះខ្លាំងក្លា។ សព្វថ្ងៃនៅប្រើចំពោះព្រះសង្ឃ ឧទាហរណ៍ : បពិត ព្រះគម្ដែងសង្ឃ ទាំងឡាយ ជាដើម។
- ប៉ាធ : ទំនងជា ត្រប់ តាមសំឡេងអ្នកស្រុកដើមហៅថា ប៉ាតូវ ។ លោក ប៉ែលិយោត បញ្ជាក់ថា សព្វថ្ងៃជនជាតិចារ៉ាយនៅប្រើពាក្យ ប៉ាតូវ ហៅ ឪពុក នៅឡើយ ។
- ប៉ានឃាប ឬ ប៉ានឃីត : ទំនងជាត្រាប់សំឡេងខ្មែរ បណ្ឌិត (ដែលយើងអានក្លាយទៅ អន្ទិត សំដៅយកពួកអ្នកប្រាជ្ញ ។
- ប៉ាវទៀងកាក : តាមសេចក្ដីក្នុងអត្ថបទ លោក ជីវ តាក្វាន់ ហៅសំគាល់អង្ករ។ មកពីពាក្យអង្ករ បុរាណយើងហៅ រង្ករ មានប្រើក្នុងសិលាចារឹកជាច្រើន ។
- ប៉ាស៊ីវ៉ី : សំស្ក្រឹត បស្វេរៈ ប្រែថាអ្នកមានតបៈ គឺខ្មែរបុរាណហៅពពួកអ្នកបួសជាតាបសនៅតាមព្រៃ ច្រើនជាអ្នកប្រតិបត្តិតាមគម្ពីរវេទ (សូមមើលក្នុងរឿងរាមកេរ្តិ៍ខ្មែរ គេប្រើពាក្យនេះសម្រាប់ពួកយក្សហៅ ព្រះរាម ដែលធ្វើតបៈក្នុងព្រៃថា បស្វី ។
- ផេង កេស៊ី : លោក ជីវ តាក្វាន់ ថា ផេងកេស៊ី ជារុក្ខជាតិដែលគេយកស្លឹកវាមកធ្វើស្រា ។ យើងបានប្រទះឃើញក្នុងវចនានុក្រមខ្មែរភាគ១ ទំព័រ ៨២៩ និយាយថា ខ្មែរយើងជាន់ដើម គេយកស្លឹកឈើម្យ៉ាងមកធ្វើស្រាហៅថា ស្លឹកភ្ងាស ។ ភ្ងាស នេះជាឈើព្រៃមានសំបកក្រមរជ្រួញៗ ស្លឹកល្អិតរឹង ផ្កាល្អិតកញ្ចុំ ពណ៌ស្វាយ ។ ដូច្នេះគឺ ស្លឹកភ្ងាស នេះហើយដែលកត់ តាមសំឡេងចិនទៅជា ផេកេស៊ី ។
- ពុឡៃ : សំស្រ្កឹត ព្រះ ប្រែថា ប្រសើរ គឺតាមនិយមន័យខ្មែរសម្រាប់ហៅបុគ្គលជាទីគោរព មានព្រះពុទ្ធអង្គជាដើម ។ ក្រោយមកគេហៅមន្ត្រីមានសក្ដិខ្ពស់ ឬ សង្ឃដែលមានសមណសក្ដិ ។
- ពូលូវ ឬ ពូលូឈិង មកពីពាក្យ ផ្លូវ ដែលចិនគ្មានសំឡេងអក្សរតម្រួត ក៏អានទៅជាពីរព្យាង្គថា ពូលូវ ។ ឯពាក្យ ឈិង ជាពាក្យចិនប្រែថា ភូមិ ដូច្នេះ ពាក្យនេះមានន័យថា ភូមិផ្លូវ ទំនងជា «ភូមិផ្លូវត្រី សព្វថ្ងៃទេដឹង? ព្រោះអត្ថបទនេះនិយាយពី ភូមិនៅមាត់ទន្លេសាប តាមរយៈដំណើរទៅសៀមរាប ។
- ភុយឡាំង : លោក Pelliot លោកពន្យល់ពាក្យនេះថា C’est le non d’une barque faite seule pièce de bois,l’original plan? piran n’est pas cnnu ចំពោះយើងយល់ថាទំនងជា ទូកកម្រោល ដែលគេលុងធ្វើពីឈើមួយដើម ប៉ុន្តែមិនដឹងជាឈ្មោះដើមថាម៉េចបានជាចិន កត់ជាពាក្យហៅ ផុយឡាំង នេះ ។
- ម៉ៃ ឬ មី :ជាពាក្យសម្រាប់មនុស្សស្ត្រី ឬ សម្រាប់ហៅម្ដាយដែលចិនខំថាតាមសំឡេងខ្មែរ មេ ។ ឧទាហរណ៍ មេជ្រូក មេគោ មេបា … ។
- សាមប៉ា : ចិនអានតាមសំឡេងខ្មែរថា សំពះ។
- ស៊ុនណា : លោក ប៉េលិយោត ដាក់ក្នុងវង់ក្រចកអានថា Siennaja ហើយលោកពន្យល់ន័យថា L’original de ce nomde bateau, quelque chose comme senda, n’a pas éteé retrouvé តាមមតិយើង គឺជាទូកម្យ៉ាងដែលគេយកបន្ទះក្ដារមកវាយភ្ជាប់ភ្ជិតគ្នា គេច្រើនហៅសព្វថ្ងៃថា ទូកឡើងក្ដារបុរាណហៅថា ទូកសន្ដរ ។ ទំនងជា សន្ដរ នេះហើយ ដែលចិនកត់ទៅជា ស៊ីនណា។
- ស៊ីលាក់ទី : មកពីពាក្យសំស្ក្រឹត ស្រិស្ឋិន ឬ ស្រិស្ធី ប្រែថា អ្នកទ្រទ្រង់នូវស្រុតិ គឺពួកអ្នកចេះដឹង ឬ អ្នកមានប្រាជ្ញា។
- ហ៊ុតឈឹង : ពាក្យនេះមកពីភាសាចិន : ហ៊ុត = ព្រះពុទ្ធ + ឈឹង = ភូមិព្រះពុទ្ធ។ លោក ប៉េលិយោត យល់ថាជាភូមិពោធិ៍សាត់ ប៉ុន្តែ បើតាមកំណាព្យ លោកឧកញ៉ាសុត្តន្តប្រីជា ឥន្ទ និរាសអង្គរវត្ត លោកនិយាយដំណើរលោកទៅអង្គរវត្តតាមមាត់ទន្លេសាប ឃើញភូមិមួយនៅពាក់កណ្ដាលផ្លូវនេះឈ្មោះថា ភូមិត្រៃភព ។ ហើយគាត់ពិចារណាថា នរណាយកពាក្យ ត្រៃភព មកដាក់ឈ្មោះជានាមរបស់ព្រះពុទ្ធដែរ ដូច្នេះ ហ៊ុតឈឹង គឺជាភូមិត្រៃភពនោះឯង ។
